سَمَرْقَنْد (به فارسی تاجیکی: Самарқанд) شهری با جمعیتی حدود ۵۱۴٬۰۰۰ نفر (برآورد تخمینیِ سال ۲۰۱۹)، دومین شهر بزرگ ازبکستان، و مرکز استان سمرقند است. این شهر در ارتفاع ۷۰۲ متری از سطح دریا واقع است. بیشتر ساکنان این شهر فارسی زبان هستند و به فارسی تاجیکی سخن می‌گویند. این شهر یکی از مراکز تاریخی مردم تاجیک در آسیای میانه است. در سال ۲۰۰۱، یونسکو این شهر باستانی را در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار داد. شواهدی از فعالیت‌های انسانی در ناحیهٔ این شهر از اواخر دورهٔ پارینه سنگی وجود دارد، اگرچه هیچ مدرک مستقیمی از زمان تأسیس سمرقند وجود ندارد. برخی از نظریه‌ها پیشنهاد می‌کنند که این شهر میان سده‌های هشتم و هفتم پیش از میلاد مسیح تأسیس شده است و بنا به موقعیت آن در جادهٔ ابریشم میان چین و دریای مدیترانه رونق یافته، زمانی سمرقند یکی از بزرگ‌ترین شهرهای آسیای میانه بود. در زمان شاهنشاهی هخامنشی پارس، این شهر پایتخت ساتراپی سغدیان بوده‌است. این شهر توسط اسکندر مقدونی در سال ۳۲۹ پیش از میلاد، هنگامی که با نام یونانی آن «مراکنده» (Marakanda) شناخته شده بود، تسخیر شد. این شهر با توالی حاکمان ایرانی و ازبک اداره می‌شد تا اینکه مغولان تحت سلطهٔ چنگیز خان در سال ۱۲۲۰ سمرقند را فتح کردند. امروز، سمرقند پایتخت ولایت سمرقند و دومین شهر بزرگ ازبکستان است.
در قلب شهر تاریخی سمرقند و در میدان تاریخی ریگستان، مدرسه‌ای باشکوه با گنبد زرین قرار گرفته که به آن مدرسه طلاکاری می‌گویند. ساخت این مدرسه در سال 1025 خورشیدی (قرن هفدهم میلادی) و با دستور یالانگتوش بهادر شروع شد و پس از 14 سال به اتمام رسید. این بنا که اکنون در بخش شمالی میدان ریگستان جلوه می‌کند بر ویرانه‌های کاروانسرای الغ بیک ساخته شده و در ابتدا قرار بود طراحی آن همچون دو بنای دیگر این میدان باشد.
مدرسه شیردار یک مدرسهٔ دینی است که در میدان ریگستان سمرقند جای دارد. این مدرسه در سال ۱۶۱۹ از سوی معماری ایرانی به نام عبدالجبار و به فرمان یلنگ‌توش بهادر روی ویرانه‌های خانقاه الغ‌بیگ ساخته‌شد. به یادگار گذاشتن نماد شیر و خورشید از نکات جالب توجه این سازه به شمار می‌رود؛ چرا که بکار بردن طرح جانوران زنده در کاشی‌کاری‌های اسلامی معمول نبوده است.
دوران تیموری یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخی ازبکستان است. دوره‌ای که از آن آثار تاریخی زیادی بر جای مانده است و ازبک‌ها به آن افتخار می‌کنند. یکی از معروف‌ترین دیدنی‌های ازبکستان مدرسه الغ بیگ است. الغ بیگ نوه تیمور که خود پادشاه بود به رشد علم و هنر توجهی ویژه داشت، در علم ستاره‌شناسی و ریاضی تبحر داشت و در عین اینکه اهل شاعری بود دقیق‌ترین تقویم اسلامی را در کتابش با نام زیج الغ بیگ تهیه کرده بود.
آرامگاه شاه زنده، نام قبرستانی در شمال‌شرق سمرقند است. نام آرامگاه به قثم بن عباس، پسر عموی حضرت محمد (ص) اشاره دارد؛ کسی که اسلام را در قرن ۷ میلادی به این منطقه آورد. آرامگاه شاه زنده شامل چندین مقبره و بناهای مذهبی می‌شود که قدمت آنها به ترتیب به قرن‌های ۹ الی ۱۴ میلادی و ۱۹ میلادی باز می‌گردد. بر اساس افسانه‌های مردمی، بعد از آنکه سر قثم بن عباس را در راه اعتقاداتش بریدند، او سر خود را در دستان گرفت و به اعماق چاهی رفت که در همین مجموعه قرار دارد. برخی از مردم باور دارند که او همچنان زنده است.
آرامگاه تیمور گورکانی موسس سلسله تیموریان از دیگر جاهای دیدنی ازبکستان در شهر سمرقند است. همانطور که در بالاتر توضیح دادم، تیمور به لشکرکشی و فتح کشورهای مختلف علاقه زیادی داشت و از چنگیز مغول به عنوان الگوی خود نام می‌برد. با اینکه تیمور پادشاه خشن و علاقه‌مند به کشت‌و‌کشتار بود؛ در بین مردم ازبکستان جایگاه ویژه‌ای دارد.
این بنا به یادبود بی‌بی‌خانم یا همان سرای ملک خانم همسر تیمور گورکانی و به دستور تیمور در حدود ۶۰۰ سال پیش ساخته شده‌است. مسجد بی‌بی‌خانم یا بی‌بی‌خاتون که در شرق میدان ریگستان قرار دارد، در زمان خودش، از بزرگ‌ترین مساجد جهان بوده‌است.
اگر بخواهیم ردپایی از ایران که در ازبکستان باقی مانده‌است را نام ببریم، بی‌شک باید به میدان ریگستان اشاره کنیم. میدان ریگستان قلب شهر سمرقند و از باشکوه‌ترین جاهای دیدنی ازبکستان است. معماری ایرانی منحصر‌به‌فرد ساختمان‌های اطراف این میدان، بعدها در بناهای مشهوری مثل تاج محل هندوستان، مسجد سن‌پترزبورگ روسیه و میدان نقش جهان اصفهان نیز استفاده شد.
اولین جایی که به شما پیشنهاد می‌کنم در سمرقند ببینید، رصدخانه اُلُغ‌بیگ است. این مکان تاریخی توسط ستاره‌شناس بزرگ، الغ‌بیگ امیر تیموری ساخته شد. جالب است بدانید که مادر الغ‌بیگ، گوهرشاد آغا بود که مسجد گوهرشاد در مشهد را ساخته‌است و پدرش شاهرخ نیز فرزند تیمور از پادشاهان ایران بود.
بیش از 20 سال است که سفرهایی با عنوان "سفرهای گروهی جاده ابریشم" از مبدا ایران برگزار می‌کنیم. سفرهایی به مقصد کشورهای ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان، برای بازدید از شهرهای تاریخی سمرقند، بخارا و خیوه.
