خیوه

این کاخ که به معنی خانه سنگی است شامل  مجلل‌ترین دکوراسیون داخلی خیوه از جمله کاشی و سرامیک، سنگ و چوب تراشیده  شده است. این بنا که توسط الله قلی خان بین سال‌های 1832 و 1841 ساخته شد، دارای بناهای متعدد و  فضای سنتی می باشد و درون شهر قدیمی واقع شده. البته  بعدها مجموعه جدید آن نیز در نزدیکی همین محوطه ساخته شد. گفته می‌شود که  حولی سنگی بیش از 150 اتاق در 9 حیاط دارد و سقف‌های بلندی دارد که برای  گرفتن هر نسیمی طراحی شده‌اند.

شهر خیوه مرکز خوارزم از شهرهای تاریخی در منطقه فرهنگی تمدن ایران است. آوازه خوارزم که پیشینه آن به سده شش میلادی می‌رسد را هر ایرانی شنیده   است، شهری که پر است از گنجینه‌های میراث فرهنگی، معماری و حتی ادبیات ایران. قدیمی‌ترین بنای این شهر مسجد جامع خیوه است که ساختش به قرن ده تا دوازده میلادی باز می‌گردد و امروزه از آن به عنوان یکی از دیدنی‌های ازبکستان به شمار می‌رود. این مسجد که بین آتا دروازه و پهلوان دروازه قرار گرفته به شکل سالنی مستطیلی شکل ساخته شده است و سقف‌هایش همگی توسط  213  ستون چوبی نگه داشته می‌شوند.

مجموعه اسلام خواجه، متشکل از کوچکترین مدرسه و بلندترین مناره خیوه، شکلی  به مناره‌های باستانی قرن XI و XII دارد و در قسمت جنوب شرقی ایچان قلعه  واقع شده است. سازندگان می‌خواستند چنین طرحی از مناره کلان بخارا پیشی  بگیرد و از قدیمی‌ترین سنت مناره سازی به شکل برج‌های باریک استفاده کنند.  ارتفاع بلندترین مناره خیوه (با احتساب پایه) 57 متر است. این مجموعه در  سالهای 1908-1910 به دستور اسلام خوجه، وزیر ارشد خانات خیوان در زمان محمد  رخیم خان دوم (1863-1910) و پسرش اصفهانیارخان (1910-1920) ساخته شد.

کلته منار خیوه، در کنار سر در مدرسه شیردار سمرقند و یا گنبد شیاردار مقبره تیمور در ردیف اول نمادهای تبلیغات گردشگری ازبکستان قرار دارد و عکس آن اکثرا زیور جلد کتاب‌های راهنمای گردشگران می‌باشد.

شهر تاریخی و باستانی خیوه در استان خوارزم ازبکستان در سمت چپ ساحل  آمودریا (رودخانه جیحون ) بر اساس مطالعات باستان شناسی اواخر قرن یکم قبل  از میلاد ایجاد شده است. خیوه برگرفته از نام چاه آب قدیمی "حیوک Heyvak"  یعنی "صدای رضامندی" است که در زمانهای قدیم جاده ارتباطی تجاری غرب به شرق  از این شهر عبور می کرد. اوایل قرن چهارم میلادی خیوه و خوارزم در ترکیب  دولت ساسانی‌ها جزو سرزمین ایران بود که در سال 812 میلادی به تصرف عربها  درآمد.

کهن‌ترین بنای معماری باقی مانده از خیوه، مقبره شیخ سید علاء الدین است که  قدمت آن به اوایل قرن چهاردهم باز می‌گردد. این بنا توسط شاگرد و مریدان  شیخ سید علاء الدین، عارف معروف سلسله نقشبندی، امیر کولیال، ساخته شده  است. در اصل مقبره شامل یک ساختمان با یک درگاه کوچک در دیوار جنوبی بود.  مقبره با یک گنبد به شکل بادبان تخت مثلثی شکل بود. سپس زیارت‌خانه (محل  نماز) با سردر و ورودی (فعلاً فعال) در قرن هجدهم در بال غربی به این مقبره  متصل شد. ورودی اولیه بقعه خارج شده و دهانه طاق در دیوار غربی آن در کنار  زیارت‌خانه چیده شده است. طاقچه‌های به همین شکل دیوارهای دیگر زیارت‌خانه را عمیق‌تر کرد.

پهلوان محمود خوارزمی متخلص به قتّالی، مشهور به پوریای ولی، یکی از  نامدارترین و محبوب‌ترین پهلوانان تاریخ ایران است. او اهل سرزمین خوارزم و  پرده‌دار دارالصفا (خوی امروزی) بود و گفته شده در ورزش‌های زورخانه‌ای و  پهلوانی مهارت زیادی داشته‌ است به‌ طوری که کسی حریف او نبود و در  سرزمین‌های اسلامی سفر می‌کرد و با رقیبان گوناگون کُشتی می‌گرفت. او در  ساده‌زیستی،  دستگیری از مستمندان و ستمدیدگان، و چشم بستن بر زرق و برق  دنیای فانی، به  معرفتی ناب رسیده بوده‌است.

نمای اصلی مدرسه محمد امین خان دارای یک مناره عظیم و کم ارتفاع است. آنها  قرار بود منطقه اصلی شهر را در دروازه غربی ایچان قلعه با مناره و مدرسه  تکمیل کنند. این مناره قرار بود در صورت تکمیل شدن به بزرگترین مناره آسیای  مرکزی تبدیل شود. مناره ناتمام با قطر پایه 14.2 متر باید طبق نقشه آن 70  تا 80 متر ارتفاع می‌داشت. قطر در نظر گرفته شده با ارتفاع به شدت کاهش  می‌یافت که می توانست مناره را قوی‌تر کند. اما ساخت و ساز در ارتفاع 29  متری متوقف شد و به همین دلیل نام کلتا منار (یا مناره کوتاه) به آن اختصاص  یافت.

روبه‌روی ارگ کهن و درست در مقابل دروازه‌ی غربی، یکی از اصلی‌ترین  جاذبه‌های ازبکستان قرار گرفته است. مدرسه محمد امین خان.  این مدرسه‌ی دو  طبقه که مساحت آن ۶۲*۷۲ متر است، نه تنها بزرگترین مدرسه‌ی خیوه، بلکه  بزرگترین مدرسه در آسیای میانه است. مدرسه  محمد امین خان در اواسط قرن ۱۹م  ساخته شد و اکنون اتاق‌های این مدرسه تبدیل به هتل شده است و از  میهمانان  و گردشگران این شهر میزبانی می‌کنند.

ژانت ما را به کنار ارگ کهنه یا قلعه قدیمی برد. از دروازه چوبی حکاکی شده دیگری که از کنار یک ایوان باشکوه می‌گذشت، وارد شدیم. این سازه‌های سقف دار و سه جداره به عنوان تهویه مطبوع اولیه عمل می‌کردند و نسیم‌های خنک‌تر شمالی را جذب می‌کردند و آنها را به گردش در می‌آوردند. بیشتر آنها ساده بودند، اما این یکی بخشی از کاخ خان بود که توسط ستون‌های فلوت‌دار عظیمی که با کنده‌کاری‌های پیچیده تزئین شده بود نگه داشته می‌شد. سه دیوار کاملاً کاشی کاری شده بودند، و هر دیوار را با پیچیدگی مسحورکننده‌ای پوشانده بودند. اینجا جایی بود که بعداً به آن باز خواهم گشت تا طرح‌های بالقوه را کشف کنم."کریستوفر اصلان الکساندر "فرش سواری تا خیوه" 2010