شهر تاریخی و باستانی خیوه در استان خوارزم ازبکستان در سمت چپ ساحل آمودریا (رودخانه جیحون ) بر اساس مطالعات باستان شناسی اواخر قرن یکم قبل از میلاد ایجاد شده است. خیوه برگرفته از نام چاه آب قدیمی "حیوک Heyvak" یعنی "صدای رضامندی" است که در زمانهای قدیم جاده ارتباطی تجاری غرب به شرق از این شهر عبور می کرد. اوایل قرن چهارم میلادی خیوه و خوارزم در ترکیب دولت ساسانی‌ها جزو سرزمین ایران بود که در سال 812 میلادی به تصرف عربها درآمد.
خیوه ازسال 1221 میلادی دراختیار مغولها بود و در سال 1388 میلادی به تصرف دولت امیر تیمور گورکانی درآمد. درسال 1840 میلادی نادرشاه افشار ایران به خیوه حمله کرد و تا سال 1847 میلادی این شهر در تصرف ایرانیان قرار داشت. خیوه تنها شهر آسیای مرکزی است که از تجارت و صنعت باستانی مترقی برخوردار بوده و ابنیه‌های بزرک و مجلل آن از گزند روزگار در امان مانده است. معماری در خیوه پایتخت خان‌های این شهر به علت مجزا بودن و عدم ارتباط با سایر نقاط، مشخصات ویژه و منحصر به فردی دارد. مثلا کاشی‌های خیوه در هیچ یک از شهرهای آسیای مرکزی مانند ندارد، آرایش گل و بوته‌ای پیچ درپیچ با رنک سفید و حاشیه کاری سیاه بازمینه آبی پر رنگ جلوه خاصی به کاشی‌های این شهر داده است.
اکثر بناهای بزرک، مجلل و باستانی خیوه که تا امروز باقی مانده مربوط به قرن 19 میلادی است. این شهر بویژه قسمت قدیمی آن به نام ایچان قلعه (قلعه درونی) پر از اینگونه ساختمان‌ها است. ایچان قلعه یادگاری معماری نایاب و برجسته در آسیای مرکزی است. قسمت داخلی قلعه را "شهرستان" و قسمت خارجی شامل برج و باروها، دژها و دیوارهای حفاظتی آن را " دیشان قلعه" می‌گویند. ایچان قلعه را دیوارهای کنگره‌دار از آن قلعه جدا کرده بود و به همین منظور برای ورود به ایچان قلعه چهار دروازه بزرگ به نامهای "باغچه"، "پالوان (پهلوان ) (پوریای ولی )"، "تاش (سنک)" و "آتا (پدر)" احداث شده بود.
بسیاری از آثار حیرت انگیز معماری مردم خوارزم از قبیل مدارس، مساجد، کاخ، مناره‌ها و بازار بزرگ در ایچان قلعه واقع شده است. تاریخ بنای این آثار معماری به چهار دوره تقسیم شده است: دوره اول: ازدوران قدیم خوارزم تا دوران تصرف خوارزم ازسوی مغولها که از این دوره یک دیوار مخروبه‌ی ارک قدیمی و مناره و دیوارهای شمال شرقی قلعه منصوب به دوره قدیمی باقی مانده است.
دوره دوم: دوره تجدید معماری بعد از حمله مغولها در سال 1220 میلادی که در این دوره مقبره سید علاءالدین و ساختمانهای بزرگ دیگر ساخته شده است.
دوره سوم: مطابق با قرون شانزدهم و هفدهم و مربوط به دوره حکمرانی عبدالغازی خان و اسفندیار بود. دراین دوره مسجد سفید (1675میلادی )، مدرسه خوجام بردی بیک (1688میلادی ) و ساختمانهای دیگر ساخته شده است. در دوره سوم بود که در نتیجه جنک بین بخارا و ایران برای تصرف خیوه، ساختمانهای ایچان قلعه خسارات زیادی متحمل شد. دوره چهارم: قرون 18 تا 20 میلادی را شامل می‌شود که در این دوره مناره، مدرسه و مساجد زیادی در خیوه ساخته شد. دراین دوره از دروازه "آتا" تا دروازه "پالوان" یک جاده بزرگی احداث، مسجد جمعه از نو ساخته و دیوارهای خراب ایچان قلعه تعمیر شد. در دوران حکمرانی محمد رحیم خان (1825 تا 1842 میلادی) و محمد امین خان (1845 تا 1855 میلادی) کارهای ساختمانی بیشتری دراین شهر انجام شد. دراین دوران قصرها، مدارس و مقبره‌های باشکوهی در خیوه احداث شد و معماری خیوه رونق دوباره گرفت . منظره عمومی شهر از پس مناره‌ها، سردرها، گنبدها با مشخصات شرقی خود هر بیننده ای را مجذوب خود می‌کند. گنبد سید علاءالدین با مقبره این شیخ که در سال 1303 میلادی در گذشته است از ابنیه تاریخی و قدیمی شهر می‌باشد.
مسجد جمعه خیوه در اواخر قرن هیجدهم به شکل مربع و با دیوارهای آجری با 227 ستون چوبی تجدید بنا گردیده و توسعه یافته است. بیست و چهار ستون این مسجد خیلی قدیمی و متعلق به قرون 10 تا 12 میلادی است، این ستون‌ها با کنده کاری معمول در خیوه آرایش یافته‌اند و ارزش هنری بسیاری دارند. مدرسه الله قلی خان (سال 1835میلادی) و مدرسه خوجام بردی (سال 1688 میلادی) از مراکز علم و ادب باستانی خیوه به شمار می‌رود. سر در اصلی مدرسه الله قلی خان، محراب ورودی و بعضی ازقسمت‌های دیوارهای آن با آجرهای سفالی و آرایش ویژه روکش و تزیین شده است. مقبره پهلوان محمود (پوریای ولی)، کشتی‌گیر و شاعر مشهور قرن چهاردهم این دیار نیز یکی دیگر از آثار منحصر به فردی است که همه ساله تعداد زیادی از ورزش دوستان بویژه ایرانیان علاقمند به پوریای ولی را به این دیار می‌کشاند.
سر در مرتفع مقبره پوریای ولی با نقش و نگارهایی از آجر آرایش یافته است. قسمت داخلی مقبره نیز مانند مزار محمد رحیم خان (1806 - 1825 میلادی) که در همان محل قرار دارد یک پارچه با کاشی‌های آجری تزیین شده است. پوریای ولی متولد 1247 میلادی پس از 79 سال عمر در سال 1326 میلادی در خیوه درگذشت. سالهای 1852 تا 1853 میلادی نزدیک دروازه "آتا"، مدرسه بزرگی توسط محمد امین خان ساخته شد ولی مناره‌ای که در آن مدرسه شروع شده بود به علت فوت خان در 1853 میلادی ناتمام باقی ماند. محمد امین خان دستور داده بود این مناره را به ارتفاع 80 متر احداث کنند ولی بعد ازفوت وی کارهای ساختمانی مناره با بلندی 26 متر وبه قطر 14.2 متر نیمه تمام رها شد که امروزه ازآن به عنوان "کلته منار" (مناره کوتاه قد) و یا مناره آبی به لحاظ کاشی کاری آبی رنک یاد می‌کنند. مناره خواجه اسلام بلندترین مناره خیوه است که در سال 1910 میلادی به فرمان خواجه اسلام وزیر اسفندیار خان ساخته شده است.
دیشان قلعه قسمت استحفاظی خیوه است که در سال 1842 میلادی به فرمان خان خوارزم "الله قلی خان" برای محافظت شهر از هجوم دشمنان دیواری به بلندی 7 تا 8 متر به طول شش هزارو 250 متر در اطراف ایشان قلعه ساخته شد. دیشان قلعه دارای ده دروازه به نامهای "هزاراسپ" (هزار اسب )، پیشکنیک، باغ شمال، شیخلار(شیوخ )، تازه باغ، شاهمردان، داش آیاق (پای سنک)، گدایلار (گدایان) ، گندومیان (گندمان) و قش GOSH (دوقلو) بوده که هم اینک فقط دروازه قش و هزار اسپ ازآن باقی مانده است. برخی از ساختمانهای قدیمی از جمله مجموعه عبدالبابا، سید ماهی روی جهان ، کاخ نورالله بای ، مدرسه سید بای در دیشان قلعه قرار دارد. مقبره سید علاءالدین قرن چهاردهم، ارک قدیم، مسجد جمعه ،مسجد سفید، مقبره سه اولیا، مدرسه شیرغازی خان، کاروان سرای الله قلی خان، مدرسه قتلوغ ایناق مراد، مدرسه محمد امین ایناق، کاخ تاش حولی با 163 اتاق از دیگر ساختمانهای قدیمی شهر خیوه هستند.
ساختمانهای ایچان قلعه با استفاده از اسلوب و روش‌های معماری قش، یعنی روش، روبروی هم ساخته شده‌اند. مثلا مدرسه الله قلی خان با مدرسه قتلوغ مراد ایناق، مدرسه شیرغازی خان با مقبره پهلوان محمود روبروی هم احداث شده‌اند. خیوه در سال 1990 میلادی در فهرست شهرهای باستانی جهان در یونسکو به ثبت رسید.
دیدگاه خود را بنویسید