محوطه ی جهانی بیستون از مقام والایی در تاریخ جنوب غرب آسیا و ایران باستان برخوردار است و از دوران پیش از تاریخ تا قرن 20 میلادی دارای توالی باستان شناختی بوده است. سنگ نوشته ی بیستون، که به کتیبه ی بیستون نیز شهرت دارد، بزرگ ترین، مشهورترین و نخستین متن شناخته شده ی ایرانی و از آثار دوره ی هخامنشیان است که بر دیواره ی کوه بیستون، بر دامنه ی رو به جنوبِ کوه پَرو و بر سنگ هایی از جنس آهک تراشیده شده  است. 

از آثاری که به رنگِ لعابِ قهوه ای است و همچنین بقایای سربی که در چند سطر نخست اثر دیده شده  است به نظر می آید برای افزایش طول عمر اثر تمام نمای آن را با اندودی ناشناخته پوشانده  بودند. کوه بیستون در آن دوره نه تنها دارای اهمیت مذهبی بوده بلکه بر کناره ی شاهراه مرکز و غرب ایران به بین النهرین قرار داشته و در معرض دید همگان بوده است. 

سنگ نوشته ی بیستون مهم ترین متن تاریخی است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گئوماته ی مُغ، به بند کشیدن یاغیان و برپایی مجدد امپراطوری را از زبان خود او مستند می کند. این کتیبه به سه زبان بابلی، عیلامی و پارسی باستان نوشته شده است. مهم ترین گفته های داریوش در کتیبه ی بیستون  شامل نکات زیر است: معرفی داریوش و گستره ی شاهنشاهی او، داستان شورش گئومات (Gaumata) و فرونشاندن آن، داستان سرکوب شورش های گوناگون در سرزمین های عیلام، بابِل، ماد، پارت، پارس، ارمنستان و مرو، تأکید بر راست بودن مفاد سنگ نوشته ی بیستون، مبرّا دانستن داریوش از پلیدی و دروغگویی و تبهکاری، درخواست از آیندگان برای نگاهداری کتیبه، دعا برای حافظان آن و نفرین بر آسیب زنندگان.