میرزا حسین خان سپهسالار، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار، دستور ساخت مدرسه و مسجدی بزرگ را در قلب تهران صادر کرد. با مرگ او برادرش، یحیی خان مُشیرالدوله، کار برادرش را پی گرفت و سرانجام پس از پنج سال ساخت این مجموعه بی‎نظیر به سرانجام رسید.

طراحی مسجد و مدرسه سپهسالار برعهده «میرزا مهدی خان شَقاقی»، سپرده شد. میرزا مهدی ملقب به «مُمتَحِن ‎الدوله»، اولین مهندس معماری ایرانی بود که برای تحصیلات آکادمیک این رشته به فرانسه رفت.

سپهسالار، مسجدی عظیم به سبک مسجدهای قدیم ایرانی است، با باغچه‎ها و حوض آبی در حیاط، گنبدی زیبا بر روی صحنی وسیع و ایوان‎هایی در چهار طرف آن. سخن از مسجد سپهسالار است؛ یادگاری از دوران قاجار و محلی برای آموزش علوم دینی در میدان بهارستان تهران.

بنای مسجد باشکوه است و عنوان بزرگ‎ترین مسجد – مدرسه تهران را در اختیار دارد. برای طراحی این بنا از نمونه‎های ایرانی مثل مدرسه چهارباغ و مسجد جامع اصفهان و همچنین مسجد ایاصوفیه استانبول الهام گرفته شده است. وجود هشت گلدسته و سبک ویژه گنبدسازی که در مسجدهای ترکیه به چشم می‎خورند، دلیلی بر این مدعاست.

هنگام ساخت، شش در برای ورود و خروج برای مسجد در نظر گرفته شده بود اما با ساخت کتابخانه مجلس در سال 1342 خورشیدی، سه ورودی شمالی آن از بین رفت. امروزه هنگامی‎که از مجلس شورای ملی به سمت جنوب حرکت می‎کنیم، ورودی غربی مسجد را که با سر در بسیار زیبا و باشکوه به خیابان گشوده می‎شود، خواهیم دید. این ورودی به وسیله دالانی به حیاط مسجد منتهی می‎شود. ورودی شرقی مجموعه نیز درب ورودی خانم‎هاست. اما هنگام داخل شدن از سمت جنوبی، به سردری ساده بر خواهیم خورد که به حیاط «دارالشَفا» گشوده می‌شود. در حال حاضر این قسمت به محل پاسخگویی به سوالات شرعی تبدیل شده است.

مسجد سپهسالار همانند بسیاری از مساجد ایرانی، چهارایوانی است. صحن مرکزی چهارگوش و هر ضلع دارای یک ایوان است. صحن اصلی چهارصد متر مساحت دارد و در دو طبقه ساخته شده است. این صحن وسیع در مجموع دارای شصت حجره برای اقامت طالبان علوم دینی است.

یکی از دیدنی‎های مسجد و مدرسه سپهسالار، ساعتی است که در سال 1880 میلادی با سه ناقوس در فرانسه ساخته شد و به این مجموعه منتقل گردید. این ساعت بر روی اتاقکی به ارتفاع پنج متر با بدنه کاشی‎کاری نصب شده و در میان دو گلدسته که بر روی ایوان شمالی مسجد قرار دارند، خودنمایی می‎کند.

کتابخانه سپهسالار نیز در نوع خود بی‎نظیر است. جالب است بدانید با این‎که در نقشه اولیه مسجد، فضایی برای کتابخانه در نظر گرفته شده بود، اما تا سال‎ها خبری از ساخت آن نبود. سرانجام در سال 1313 خورشیدی، یعنی آن هنگام که «ماکسیم سیرو» معمار فرانسوی ساخت آن را برعهده گرفت، کتابخانه نیز به این مجموعه اضافه شد تا محل مناسبی برای نگهداری 4000 نسخه‎ خطی که شخص سپهسالار خریداری کرده بود، به وجود آید. امروزه این کتاب‎ها به همراه 10.000 کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه نگهداری می‎شود.

مجموعه سپهسالار که به «مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری» نیز مشهور است، از جمله آثار بی‎نظیر میدان بهارستان به شمار می‌رود که خاطره یک شهر را در دل دارد. تمام وقایعی که در میدان بهارستان اتفاق افتاده، از تجمعات و تظاهرات طرفداران مصدق تا به توپ بستن مجلس و هم‌چنین ترور میرزا ‎علی اصغر اتابک، صدراعظم قاجارها، همه را به چشم دیده است.