یزد شهری در دل کویر و نگین آن است. به شهر بادگیرها و دوچرخهها نیز معروف است. چند سالی است ثبت جهانی شده و گستردهترین بافت قدیمی و تاریخی را در خود دارد که با نام محله فهادان شناخته می‌شود. محله‌ای با سنگفرشها و دیوارهای کاهگلی، با ساباطهایی که سایهسار رهگذران است و کوچههای تنگآشتیکنان که قدم زدن در آن، حال خوبی را نصیبتان میکند.
در همین بافت قدیمی، در کوچه پس کوچههای کاهگلی، آثار تاریخی زیادی قرار دارند که رفتن و دیدن آنها یک روز کامل زمان میبرد. حمام خان، حسینه فهادان، بقعه دوازده امام، خانه لاریها، مسجد جامع و زندان اسکندر در همین بافت قدیم هستند.
کنار بقعه دوازده امام، آنجا که حسینه بزرگ فهادان است، ساختمانی خشتی قرار دارد، ساده و بی نقش و نگار که به آن زندان اسکندر میگویند.
در روایتها آمده است بعد از فتح ایران توسط اسکندر، وی در یزد قلعهای ساخت با سیاهچالی مخوف برای زندانیان و اسیران ایرانی، از آن زمان به بعد این مکان به زندان اسکندر معروف شد. اما عدهای دیگر آن را افسانه میخوانند و معتقدند که بانی این بنا ضیاءالدین حسین رضی از بزرگان شهر و نزدیکان شیخ رشیدالدین فضلالله وزیر اُلجایتو بوده است. وی در سال 631 هجری قمری شروع به ساخت کرد و در نهایت این بنا توسط دو پسرش مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی به سال 705 هجری قمری تکمیل شد و به مدرسه ضیائیه معروف گشت.
عدهای هم معتقدند که این بنا خرابهای از خانه خاندان رضی بود که به مدرسه تبدیل شد و بعدها بقعه این خاندان گردید. اما وجود حجره، شبستان، محراب، زاویه، گنبد و مناره نشان از مکانی دارد که هم محل درس و بحث بوده و هم محل عبادت.
وارد حیاط این مدرسه که میشوید سه ایوان را مشاهده میکنید که در جهت جنوب، شمال و غرب قرار گرفته‌اند. کارشناسان معتقدند که این بنا تحت تاثیر معماری سلجوقیان چهار ایوان داشته که ایوان شرقی آن با گذشت زمان فرو ریخته و از بین رفته است. ایوان غربی از دو ایوان دیگر بزرگتر است، محراب گچی در این ایوان قرار دارد. ایوان شمالی در تابستانها بیشتر مورد استفاده واقع میشده چرا که این ایوان، ایوان زیر بادگیر است.
در وسط این حیاط چاهی وجود دارد به قطر دو متر و عمق حدود 5 متر که با پنجرهای آهنی پوشیده شده است. آنچه که به چشم میآید سیاهی مطلق است، از این جهت به آن سیاهچال اسکندر میگفتند. این چاه عمیق در واقع پایابی بوده است که شما می‌توانید با 38 پله قطور و تنک به آن برسید. پایابی خنک با حوضی پر آب و نیمکتهایِ مفروش شده با زیلوی میبدی مکانی است برای در امان ماندن از گرمای سخت تابستانِ یزد.
مدرسه ضیائیه دارای دو منار بلند، و گنبدی به ارتفاع 18 متر است. گنبدی که در زمان خود از گنبدهای شاخص دوران اتابکان بوده است. از قدیمی‌ترین قسمتهای این بنای کهن همین گنبدخانه است، پلانی مربع شکل دارد با اضلاع 8/8 متر و در دوطبقه ساخته شده است. گنبد و تمام اجزای این بنا از خشت و گل و در بعضی قسمت‌ها از آجر استفاده شده است. مثلا دور تا دور ساقه گنبد، قطاربندی زیبایی از آجر وجود دارد. استاد پیرنیا معتقد است که پوسته روئین گنبد آجری است. زیبایی این بنا در همین سادگی است، اینکه به رنگ خاک، بی هیچ تزئین و کاشیکاری در وسط محله‌ای قدیمی سر بر آورده است.
داخل بنا روی دیوارها آستر کاهگلی کشیده شده اما متاسفانه یا تخریب شده و ریخته و یا موریانه آن را خورده است. تمام دیوارها همین است و بدون هیچ دستی برای کمی نوازش، طبله و سوراخ شده است.
دور تا دور سقف کتیبهای با رنگ لاجوردی به متن آیت‌الکرسی وجود دارد که بیشتر آن از بین رفته و جز قسمت کمی از آن باقی نمانده است. همچنین کتیبههای تک عبارتی به رنگ لاجوردی در طاق نماها به چشم می خورد با عبارتهایی چون «الحمدالله»، «الثنا الله» و مانند آن که از آنهم تعداد کمی بر جا مانده است. در قسمت شمال و شمالغربی فضای گنبدخانه دو در مشبک زیبای چوبی از جنس چنار قرار دارد که قدمتی طولانی ندارد و در مرمتهای سال 1370 به بنا اضافه شده‌اند.
زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه در سال 1346 با شماره 770 به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
دیدگاه خود را بنویسید