تاجیکستان/فصل اول: موقعیت جغرافیایی، رودها، کوه‌ها

موقعیت جغرافیایی

جمهوری تاجیکستان در آسیای مرکزی بین عرض جغرافیایی 36 درجه و 40 دقيقه و  42 درجه و 05 دقيقه شمالی و طول جغرافیایی 31 درجه و 67 دقيقه  و 14 درجه و 75 دقيقه شرقی و در عرض یکسانی با یونان، ایتالیا و اسپانیا واقع شده است. این کشور مساحتی در حدود 14310 کیلومتر مربع داشته و فاصله شرق تا غرب آن 700 کیلومتر و فاصله شمال تا جنوب آن نزدیک 350 کیلومتر می‌باشد. كلّ مساحت‌ خشكي‌هاي تاجيكستان142700 كيلومتر مربع بوده و نزديك به 400 كيلومتر مربع، مساحت آب‌هاي آن مي‌باشد.

جمهوری تاجیکستان در آسیای مرکزی بین عرض جغرافیایی 36 درجه و 40 دقيقه و 42 درجه و 5دقيقه شمالی و طول جغرافیایی 31 درجه و 67 دقيقه و 14 درجه و 75 دقيقه شرقی و در عرض یکسانی با یونان، ایتالیا و اسپانیا واقع شده است. این کشور مساحتی در حدود 14310 کیلومتر مربّع داشته و فاصله شرق تا غرب آن 700 کیلومتر و فاصله شمال تا جنوب آن نزدیک 350 کیلومتر می‌باشد. كلّ مساحت‌ خشكی‌های تاجيكستان142700 كيلومتر مربع بوده و نزديك به 400 كيلومتر مربّع، مساحت آب‌های آن می‌باشد.
تاجيكستان 3651 كيلومتر مربّع مرز زميني با همسايگان خود دارد. 1206كيلومتر از جنوب با كشور افغانستان، 414 كيلومتر از شرق با كشور چين، 870 كيلومتر در شمال و شرق با كشور قرقيزستان و 1161 كيلومتر از شمال و غرب با كشور ازبكستان، كلّ مرزهاي زميني اين كشور می‌باشند. پاكستان در جنوب شرقی تاجیکستان تنها توسط نوار باریکی از كشور افغانستان جدا ‌می‌شود. كشور تاجيكستان به دريا راه ندارد.

 كوه‌ها

به طور کلّی می‌توان گفت: كشور تاجیکستان از سه حوزه عظیم کوهستانی تیان‌شان، آلای و پامیر با ارتفاعی بین 300 و 7496 متر از سطح دریا تشکیل شده است. این سرزمین عموماً به مناطق طبیعی زیر با آب‌و‌هوای متغیر از ریزگرمسیری تا برف دائمی تقسیم می‌شود:

• سرزمین‌های پست و جلگه‌ها، از 400 متر تا 500 متر
• ارتفاعات کم، از 500 تا 1000 متر 
• ارتفاعات متوسط، از 1000 تا 2000 متر 
• ارتفاعات بلند از 2000 تا 3500 متر 
• بیشترین ارتفاعات از 5500 تا 7400 متر

 93 درصد از كل مساحت كشور تاجيكستان كوهستانی می‌باشد. كو‌های پامير در شرق، وادی فرغانه در شمال و شرق، وادي كافرنهان و وخش در جنوب غربی، عمده مناطق كوهستانی اين كشور می‌باشند. اختلاف ارتفاع از سطح دريا در كشور تاجيكستان بسيار چشم‌گير می‌باشد. ميزان اختلاف بين بلندترين و پايين‌ترين نقطه در تاجيكستان به 7195 متر می‌رسد.
نیمی از کشور در ارتفاعات 3000 متر و بالاتر از سطح دریا قرار گرفته است. از قلّه‌های مشهور این کشور می‌توان از قلّه اسماعیل سامانی با ارتفاع 7495 متر، قلّه لنین با ارتفاع 7134 متر و قلّه کورژنوسکایا با ارتفاع 7105 متر و همچنین قلّه‌های بسیار دیگری با بیش از 6000 متر مانند:  قلّه استقلال با ارتفاع 6940 متر نام برد.
زمین‌های نواحی غربی کشور در بعضی مناطق، بیابان‌های پوشیده از تپّه و در بعضی مناطق نیمه بیابانی است. كل سطح زمين‌های قابل استفاده در كشور تاجيكستان حدوداً 6درصد می‌باشد.
فلات پامیر به طول حدود 800 کیلومتر با ارتفاعی از 5 تا 7000 متر از سطح دریا به عنوان بلندترین نقطه در آسیای مرکزی (به جز تبت) شناخته شده است. پامیر همچنان به سقف دنیا مشهور است. یک فلات بزرگ با درّ‌ه‌های سرسبز (و در بعضی مواقع باتلاقی) که دارای رودخانه و نهرهای آرام فراوانی می‌باشد.
ناحیه قلّه اسماعیل سامانی، بارها به عنوان نقطه اتصال (پیوندگاه) فلات پامیر مطرح شده است، که از دیگر محدوده‌های کوهستانی بزرگ در مسیرهای متفاوت گسترده می‌شود. حوزه هیمالیا و کاراکروم به جنوب شرق، هندوکش به جنوب غربی، کن‌لن‌شان به شرق و تیان‌شان به شمال شرقی کشیده شده است. این كوه‌ها بیش از 100 میلیون سال قبل در نتیجه حرکات طبقاتی بسیار قوی در قشر زمین شکل گرفته‌اند.

نقشه‌برداری زمین توسط حوزه‌های کوهستانی با یخچال‌های طبیعی بی‌شمار و قلّه‌های برفی که از درّ‌ه‌ها متفرق شده‌اند، مشخص می‌شوند. (درّ‌ه‌هایی از قبیل زرافشان، قاراتگین، بدخشان و درّ‌ه‌های کوچکتر) جایی که زراعت توسعه یافته است و زیست‌گاه‌ها واقع شده‌اند. مرغزارهایی از قبیل کولاب، وخش، حصار و خجند چیزی حدود 7 درصد منطقه را تشکیل می‌دهند. خاک به خاطر تنوّعی که بر حسب ارتفاع دارد، منحصر به فرد است. با نگاهی به بلندی‌ها، به راحتی می‌توان انواع خاک را این‌گونه شناسایی کرد.
درّه‌ها: زمین‌هایی پست با خاک خاکستری
زمین‌هایی داخل کشور: کوهستانی با خاک کوهستانی قهوه‌ای
زمین‌های مرتفع: کوهستانی با خاک بیابانی و سخت، جلگه‌های وسیع و بیابانی بی‌درخت، فلات و چمنزار و مرغزار و کوهستان‌های مرتفع
ارتفاعات بلند: خاک سنگ‌های فرسوده، در شکاف و گودی صخره‌های کوه‌های مرتفع

تعدادی از كوه‌ها و قلّه‌های مهم

رودها

حوزه‌های جیحون و سیحون حدود 1000 رودخانه و نهر موقّتی را شامل می‌شود، که بخشی از بزرگ‌ترین سیستم آسیای مرکزی است. بیش از 2000 دریاچه در این‌ جا وجود دارد.
کلّ آبی که از رودخانه‌های تاجیکستان می‌گذرد 65 کیلومتر مکعب می‌باشد، که حدود 52 کیلومتر مکعب آن از کوه‌های داخلی تاجیکستان سرچشمه می‌گیرند، ولی مردم تاجیک تنها حدود 11 کیلومتر مکعب آن را استفاده مي‌كنند، و مابقی به کشورهای همسایه مانند: ازبکستان، قرقیزستان، قزاقزستان و حتی ترکمنستان سرازیر می‌شود. همچنین حدود 50 درصد از آب وارد شده به دریاچه آرال از کوه‌های تاجیکستان سرچشمه می‌گیرد. رودخانه‌های زیادی در تاجیکستان با شیب‌های بسیار تند مشخص شده‌اند. شاید به همین دلیل از ارديبهشت ماه تا مردادماه طغیان‌های رودخانه‌ای زیادی مشاهده می‌شوند و آب رودخانه‌ها در نهایت گل‌آلودی می‌باشد.

از نزدیک 1000 رودخانه پر آب در تاجیکستان 15 رودخانه، در طول فصل تابستان برای آبیاری کردن محصولات کشاورزی و زراعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آب آشامیدنی تاجیکستان از ذخایر بزرگ پشت سدها و آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود.به لحاظ وجود منابع فراوان آب در تاجيكستان، اين كشور در ميان كشور‌های تازه استقلال يافته و اعضای اتحاد كشورهای مشترك‌المنافع رتبه ششم و از نظر تأمين آب در يك كيلومتر مربع پس از كشور گرجستان در مقام دوّم قرار دارد. طول 947 رودخانه تاجيكستان بيش از 28 هزار كيلومتر مربع و كوچكترين رودخانه‌های تاجيكستان بيش از 10 كيلومتر طول دارند.
تاجیکستان به خاطر ذخایر عظیم آبی، دوّمین کشور رتبه دار CIS (بعد از فدراسیون روسیه) در آسیای مرکزی می‌باشد.

مهم‌ترين رودهاي تاجيكستان عبارتند از:

سيردريا: رودخانه سيردريا (سيحون) از شمال اين كشور می‌‎گذرد و از به هم پيوستن رودهايی‌ همچون نارين و قره‌دريا به وجود می‌آيد. رودخانه پس از طي 2 هراز و 100 كيلومتر به درياچه آرال می‌ريزد. اين رودخانه يكی‌ از عناصر اصلی‌ كشاورزی‌ در منطقه شمال كشور تاجيكستان و استان سغد می‌باشد. سير‌دريا از يخچال‌های طبيعی‌ كوه‌های پامير و تيان‌شان سرچشمه می‌گيرد.
آمودريا: رودخانه آمودريا (جيحون) را می‌توان پرآب‌ترين رود اين منطقه دانست. آمودريا از كوه‌های‌ پامير سرچشمه گرفته و پس از گذشتن از مرزهای‌ جنوبی‌ كشور تاجيكستان، وارد خاك ازبكستان شده و سپس وارد كشور تركمنستان می‌شود. آمودريا بعد از طي مسافت 2هزار و 540 كيلومتر در نهايت در كشور ازبكستان به درياچه آرال می‌ريزد.
وخش: سرخ آب یا وخش رودی است در آسیای میانه که در تاجیکستان و قرقیزستان روان است و ریزش‌گاه آن رود آمودریا است. این رود به نام وخش نیز شناخته شده‌ است. در زبان لاتین وخش "Oxus" ناميده می‌شود. رود وخش با حوزه آبریز ۳۲ هزار و ۱۵۰ کیلومتر مربع یکی از بزرگترین رودهای تاجیکستان می‌باشد. طول این رودخانه در تاجیکستان ۵۲۴ کیلومتر است و سرشاخه‌های آن در قرقیزستان واقع می‌باشد و متوسط دبي آن حدود ۶۳۱ مترمکعب در ثانیه است.

 تاجیکستان بر روی این رود سدهای بي‌شماری از جمله؛ نیروگاه سنگ‌ توده 1و2، سد و نيروگاه عظيم نارك و ... را ساخته و اخيرا ساخت بزرگ‌ترين سد و نيروگاه برق‌آبی خاورميانه با نام راغون را نيز آغاز نموده است.

مسیر و حوزه آبریز رود وخش

رود پنج: رود پَنج، رودی است در آسیای میانه که در میان تاجیکستان و افغانستان روان است و ریزش‌گاه آن رود آمودریا است. سرچشمهٔ رود پنج رودهای پامیر و وخان‌دریا هستند که یکی از دریاچهٔ زارکول در سرزمین تاجیکستان و دیگری از کوهسار وخان در سرزمین افغانستان آب می‌گیرند. از سراسر رود پنج مرز افغانستان و تاجیکستان می‌گذرد، که دو کشور اصلی آبگیر آن هستند. طول این رود ۹۲۱ کیلومتر، پهنای حوزهٔ آبخیز آن ۱۱۴ هزار کیلومتر مربع، میانگین دبی آن ۱۰۰۰ متر مکعب بر ثانیه است. آب این رود برای آبیاری مصرف می‌شود. از درهٔ رود پنج بزرگ‌ راه دوشنبه به خاروغ و کولاب به قلعه خمب می‌گذرند.
رود مرغاب: رود مُرغاب، رودی است در آسیای میانه بطول ۸۵۰ کیلومتر. این رود از شمال غرب افغانستان سرچشمه می‌گیرد، و بسوی شمال غرب جریان دارد، و به بیابان قره‌قوم در ترکمنستان منتهی می‌شود. درياچه بزرگ سارز بر روی اين رودخانه به وجود آمده است. رودهای زرافشان، كافرنهان، سرخان‌دريا نيز از رودهاي بزرگ و پرآب كشور تاجيكستان می‌باشند.

رودها و رودخانه‌های مهم: