یک کشف کاملاً اتّفاقی انگیزه را برای یک کشف بزرگتر بالا برد. در سال 1976 عاشورعلی مقيم روستای عوض‌علی بعد از بازدید از یک موزه تاریخی در شهر پنجکنت باستان‌شناسان را درباره‌ی یافته جالب توجّه خودش مطّلع ساخت. او یک تبر برنز را نزدیک خانه خودش پیدا کرده بود. عاشورعلی متوجّه شده بود كه تبری كه او پيدا كرده شباهت زيادی به تبری دارد كه در موزه برای نمايش قرار گرفته است. تبری كه در موزه قرار داشت یک تبر برنز بود که در اواخر قرن 19 در روستای يار در منطقه پنجکنت یافت شده بود.
به دليل اهمیّت داشتن یافته غیرمعمول ساکن محلّی، دانشمندان تصمیم به کاوش در محل گرفتند. در نتيجه كاوش‌ها جزئیّات بیشتری یافت شد. درسال 1977 باستان شناسان تاجیکی شروع به حفّاری محلّی کردند، که بعدها به زمینی از منطقه‌ی کشاورزی باستانی سَرَزم شناخته شد. متخصّصان فرانسوی و آمریکایی در سال 1984، به عملیات ملحق شدند. کلمه‌ی سَرَزم چندین تفسیر ریشه شناختی دارد.
اشياء كشف شده از منطقه باستاني سَرَزم متعلق به نيمه هزاره سوم قبل از ميلاد مسيح
الف) سر- سبز، به عبارت دیگر سری – سبز ( شروع سبز)
شاید، این اشاره به درّه‌ای دارد، که از سَرَزم شروع می‌شود و به سمت کوهستان‌هایی که پوشیده از گیاهان سرسبز هستند کشیده شده است.
ب) از لغت عربی سر- رزم (آغاز رزم) گرفته شده است. ساکنان بالایی زرافشان نخستین بار دشمنان‌شان را در سَرَزم دیدند و مقاومت کردند.
پ) از واژه‌ی سغدی سَرَزمین (سرآغاز زمین) گرفته شده است. سَرَزم از يك سو به درّ‌ه‌های زرافشان و سرزمین‌های هموار و از طرف ديگر به قسمت‌های کوهستانی منتهی می‌شود.
روستا شامل یک تپّه با پهنای 400 تا 800 متر می‌شود، که تقریباً 5/1 کیلومتر از شرق به غرب امتداد دارد، و روی یک منطقه صاف و تخت در کناره‌ی چپ رودخانه زرافشان واقع شده است. کلّ منطقه بیش از 100 هکتار است. اکنون در بخش‌های شمالی و غربی روستا‌های صاحب نظر و گراچ و در بخش شمال‌شرقی روستای عوض‌علی وجود دارند. گياهان مختلف خودرو در بخش‌های قابل توجّهی از منطقه روییده می‌شوند. بخشی از سَرَزم که دست نخورده باقی مانده است، تقریباً 30 هکتار است. پژوهشگران دلایلی بر اساس نظرات کارشناسی ارائه می‌دهند که این جا یک سرزمین باستانی در حدود یک‌و‌نیم هزار سال از 2000 تا 3400 سال قبل از میلاد مسیح وجود داشته است. خانه‌های بی‌شمار، ساختمان‌های مذهبی و کاخ‌هایی در سَرَزم حفّاری شده‌اند. تعداد زیادی از اقلام از مس، برنز، سرب، نقره و طلا ساخته شده‌اند. اسلحه و وسایل تزئینی از 2 تا 4 هزار سال قبل از میلاد مسیح یافت شدند.
سايت باستاني و تاريخي سَرَزم
بعضی از یافته‌ها به ما اجازه می‌دهند که متوجّه مقام اجتماعی بالاتر زن در آن زمان شویم. در یک نبش قبر که توسط دانشمندان صورت گرفت زنی را که با لباس‌هاي تزئین شده به نقره، فیروزه، عقیق‌سرخ، سنگ لاجوردی و مهره‌های ژاسپ به خاک سپرده شده بود را یافتند. موهایش با مهره‌های طلا و بازوهایش با بازوبند‌های بزرگ که از صدف‌های دریا ساخته شده‌اند آرایش شده بودند. هیچ یک از این ثروت‌ها در خاکسپاری یک رعیّت یافت نشده است.
کشاورزی، گاو‌پروری، استخراج فلز، آهنگری و تولید کالاهای سنگی، اساس اقتصاد سَرَزم را تشکیل می‌داده‌اند. اگر بر اساس تعداد زیادی از موارد مربوط به فلز کاری‌های یافته شده در این سرزمین قضاوت کنید به اين نتيجه می‌رسيد که سَرَزم یکی از بزرگ‌ترین مراکز فلز‌شناسی آسیای مرکزی بوده است. تکّه‌هایی از قالب‌ها، دیگ‌های قالبی ذوب فلز، کوره‌های ذوب‌کاری، چکش‌های خرد کننده سنگ معدن و کالاهای فلزّی شامل: تبرها، خنجرها، چاقوها، سرنیزه، قلاب‌های ماهی‌گیری، میل‌بافتنی، ریش‌تراش‌ها و وسایل تزئینی در سَرَزم یافت شدند.
اسكلت كشف شده زن به همراه جواهرات فراوان در منطقه باستاني سَرَزم
قطعات تولیدات برنزی، محصولات دست‌ساز و خانگی تهیه شده از ذخایر معدنی واقع در 40 و 50 کیلومتری شرق محوطه باستانی هستند. سنگ تراشی به طور وسیع در این جا گسترش یافته است. مُهره‌ها و آویزهایی از عقیق شجری، سنگ سلیمانی، شیشه معدنی، سنگ لاجوردی، فیروزه و عقیق سرخ که در طی یک حفّاری یافت شده‌اند گواه سطح بالای این هنر در اینجا هستند. در بین آنها تعدادی یافته بی‌نظیر مانند: یک عصای‌سنگی که یک شکاف برای یک میله دارد و یک مُهر ساخته شده از خاک رس وجود دارد. این چنین مُهرهایی در بعضی از مقبره‌های تاریخی بین‌النّهرین، ایران، بلوچستان، پاکستان و هند یافت شده‌اند.
یک کاخ شامل: یک راهرو ورودی، یک تالار، دو سه اتاق و چندین ساختمان جانبی می‌شود که در سَرَزم حفّاری شده است. همه‌ی ساختمان‌ها به وسیله‌ی راهروهای عریض با آستانه‌های ورودی گِلی به یکدیگر متصل می‌شدند. در یکی از دیوارها مجموعه پنجره‌هایی برای نور و تهویه‌ی هوا مانند آنچه که در آرامگاه‌های دوره‌ی مفرغ در جنوب ترکمنستان، جنوب افغانستان و شمال بلوچستان دیده می‌شده است، وجود دارد. به هر حال یک مشخّصه ممتاز در مجموعه‌ی سَرَزم وجود یک محراب مدوّر در مرکز دو اتاق است. چیزی که در دیگر آرامگاه‌ها وجود ندارد. شاید حقیقتاً اينجا یک کاخ نبوده بلکه یک مکان برای نیایش بوده است.
گردنبند طلا - كشف شده از منطقه باستاني سَرَزم
باستان شناسان معمولاً ظروف سفالی و خصوصاً شیوه‌ی تولید آنها را به عنوان یکی از شاخص‌های پیشرفت جوامع قدیم درنظر می‌گرفتند. اغلب کالاهای سفالی یافت شده در سَرَزم دست‌ساز بوده است و در کوره‌های همان حوالی پخته شده‌اند. روی هم رفته 6 کوره کشف شد، که 12نوع ظرف (جام‌های پایه‌دار، لیوان‌های مشروب، کاسه‌ها، کوزه‌ها و غیره) در آنها پخته شده بودند و این‌ها کاملاً سطح بالای پیشرفت سفال‌سازی را نشان می‌دهند. بعضی وسایل اساساً بیشتر ظروف آشپزخانه، با نقّاشی‌هایی شبیه ظروف سفالی که در اوایل کشاورزی در خاورمیانه، جنوب ترکمنستان و افغانستان یافت شده، تزئین شده بودند.
منطقه باستاني و تاريخي سَرَزم
بسیاری از همه‌ی این‌ها و یافته‌های مختلف گواه تجارت وسیع و فرهنگ سرمایه‌گذاری بین قبایلي که در درّه‌ی زرافشان بالایی و جنوب‌شرقی ترکمنستان، جنوب‌شرقی منطقه‌ی آرال، خاورمیانه و قبایل درّه‌ی رودخانه‌ی اینداس زندگی می‌کردند هستند. این سایت تاریخی در سال ۲۰۱۰ در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شد و ما در تور گروهی ازبکستان و تاجیکستان از آن بازدید خواهیم کرد.
منبع:کتاب دیارتاجیکان/گردآورنده:ج عابد خراسانی
دیدگاه خود را بنویسید