اگر در بزرگراه کولاب به واسع رانندگی کنید شیب‌های تند خواجه مؤمن و دیوار‌های نمکی را می‌بینید که تا ارتفاع 500 متری رسیده‌اند. راه‌های نمکی به علت تناوب لایه‌های خالص(از5 تا 15 سانتی‌متر) و ناخالص(مخلوط شده با انواع مختلف خاک رس با حدود 5/1 سانتی متر ضخامت) براحتی قابل مشاهده هستند. این نمک‌ها حداقل در مدت 20000 سال در اینجا روی هم انباشته شده‌اند. ماركوپولو، كاشف مشهور ونيزی صد‌ها سال پیش پس از بازدید از این منطقه نوشت: در اینجا نمک سفت است و توسط بیل‌های بزرگ شکسته شده است. میزان نمک آنقدر زیاد است که تا آخر دنیا برای همه کافی است.[2]
مطابق با برآورد اخیر زمین‌شناسان، خواجه‌مؤمن بیش از 30 میلیارد تن ذخیره نمک دارد. خواجه مؤمن دوّمین توده نمکی سطحی بزرگ پس از کوه نمک ایران در دنیا است که 1200 متر ارتفاع دارد. همچنین خواجه‌مؤمن به دلیل وجود بیش از 160 چشمه دارویی که می‌توان از آن برای بهداشت و معالجه استفاده کرد معروف است. یکی دیگر از شگفتی‌های خواجه‌مؤمن غارهای آن است. بزرگ‌ترین آنها 350 متر طول دارد. این طور تصوّر مي‌شود که طول این غار بیش از 1 کیلومتر باشد امّا تایید این مسئله بسیار سخت است چرا که ورودی اصلی پر از حفره‌های پرآب و باریک است.
این غارها به خاطر آهنگین بودنشان مشهوراند. باد از میان استالاگمیت باریک و بلند آویزان از سقف عبور می‌كنند و استالاگمیت‌های که کف غار را تزئین کرده‌اند صدا‌های غیر معمول و شگفت‌انگیزی را تولید می‌كنند. این غارها از ته‌نشینی كلريد‌سدیم[3] جابه‌جا شده از اعماق کوه به وجود آمده‌اند. بزرگ‌ترین غارها 8 تا 10 متر ارتفاع دارند و رودهایی تا اعماق اسرار‌آمیز کوه در آنها جریان می‌يابد. کلنی‌هایی از خفّاش‌ها و حشرات مختلف نیز در این غارها ساکنند.
كوه نمك خواجه‌مؤمن در مسير شهر كولاب – ناحيه واسع
در منطقه کوه‌نمک بارش بسیار کمی وجود دارد. باران از ارديبهشت‌ماه قطع مي‌شود و هوا تا آبان‌ماه گرم و خشک باقی می‌ماند. اگرچه رودهای نمکی طوری از دل کوه بیرون می‌ریزند که گویی خواجه‌مؤمن پیوسته در حال اشک ریختن است. این آب‌ها از کجا می‌آیند؟
درون غارها می‌توان مجسّمه‌های نمکی جالبی را یافت که شمار دقیق آنها نامشخص است و مانند: برج‌ها، ستون‌ها، مخلوقات اساطیری و قارچ‌هایی هستند که همگی توسط طبیعت به وجود آمده‌اند، امّا طول عمر آنها همانند غارها زیاد نیست و زمانی که نمک از شالوده‌ی آنها شسته می‌شود متلاشی می‌گردند و دیگر قادر نیستند وزن خود را تحمّل کنند. فراوانی و تنوّع زندگی گیاهی در سطح کوه حیرت‌آور است. درختان پسته، افرا، خفچه، سنجد، گلابی، سرو‌کوهی و شمار زیادی بوته و گیاه در این منطقه وجود دارد. چگونه گیاهانی که حتّی پایین‌ترین درجه شوری را نمی‌توانند تحمل کنند در کوه نمک رشد می‌کنند؟! 
كوه نمك خواجه مومن
چگونه این غول نمکی در اوّلین مکان شکل گرفته و چگونه پوشش خاکی با ضخامت 2 تا 3 متر دارد؟ زمین‌شناسان تصوّر می‌کنند سال‌ها پیش دریای گرم و بزرگی در آسیای مرکزی وجود داشته است که به تدریج به علّت حرکات زمین ساختی و تغییرات آب‌و‌هوا از میزان آن کاسته شده و باعث ایجاد مرداب‌های عمیقی گشته که یکی از آنها در خواجه مؤمن واقع شده بوده است. در مدّت زمان طولانی این مرداب آب دریا را در خود ذخیره نموده و اجازه می‌داده این آب به تدریج تبخیر و باعث انباشتگی نمک در اینجا شود. بعدها از طریق حرکات زمین‌ساختی كوه‌ها شکل گرفتند و لایه‌های تحتانی خشک شده بالا آمده و خواجه‌مؤمن را ایجاد کرده است. خاک روی این کوه نمک از ذرّات گرد و خاکی که توسط باد به این منطقه آورده شده پدیدار گشته است.
در زمان‌های گذشته صخره‌های نمکی که از این مکان استخراج می‌شده‌اند چکّش‌های مخصوصی را احتیاج داشت که بتواند قطعه‌هایی را که حدود یک متر طول و 20 تا 25 سانتی‌متر ضخامت داشتند را بشکند، و این به عنوان کالای مبادلاتی خوبی به شمار می‌رفت.
امروزه گیاهان موجود در خواجه‌مؤمن از طریق تبخیر طبیعی آب، نمک غلیظ شده در این نمک‌ها را استخراج مي‌كنند. بقایای خشک حاصل از آب نمک حاوی 98 درصد كلريد‌سدیم با بیشترین کیفیّت است. پس از جمع‌آوری نمک آب رودها به آبگیر‌های طبیعی بازگشته و بنابراین این عمل از ارديبهشت تا شهريور ادامه مي‌يابد. سنگ نمک برای اهالی محلّی نیز از این مکان استخراج مي‌شود. بالا رفتن تا قلّه خواجه‌مؤمن، کار راحتی نیست چرا که سطح گنبدی آن پر از درّه، حفره و گودال‌هایی به عمق 200 متر یا بیشتر می‌باشد. بیشتر این گودال‌ها شبیه جوهردان و قلم عمودی با دهانه باز و سیاه هستند. صدای سنگ‌هایی که به این مکان پرتاب می‌شوند، به ندرت شنیده می‌شوند. بعلاوه تکّه‌های نمک نوک تیزی به طول 5/1 تا 2 متر در دیواره‌ی دهانه وجود دارد که منطقه عظیمی را در برگرفته و آن را غیر قابل عبور و خطرناک مي‌كند. زمین‌شناسان به چشم خود دیده‌اند که یک گراز وحشی از یک تخته سنگ به پایین افتاده، و توسط "چاقوی نمکی" سوراخ شده است.
مزار حضرت خواجه مؤمن در ناحيه واسع (قرن 17)
کوه نمک دیگری به نام خواجه سرتيز در نزدیکی خواجه مؤمن قرار گرفته که ذخیره نمک آن بسیار بیشتر از خواجه مؤمن و بیش از 40 میلیارد تن است. نمک کوه خواجه مؤمن آزمایشگاه طبیعی بی‌نهایت جالبی را برای زمین‌شناسان آبی، خاک‌شناسان، گیاه‌شناسان، بوم‌شناسان و البته گردشگرانی که عاشق چیزهای عجیب و غیر معمولی هستند، را فراهم می‌کند.
[2]. ماركوپولو 1323-1254م. سفرنامه ماركوپولو. ترجمه حبيب الله صحيحي، ص 78
[3]. Sodum Chloride
منبع: کتاب دیارتاجیکان/گردآورنده: جواد عابدخراسانی
دیدگاه خود را بنویسید