در قرون وسطی منطقه پامیر به دلیل استخراج نقره شهرت داشت. این استخراج در قرن 10 با بهره‌برداری از ذخایر نقره نزدیک رودخانه توقوزبالاك در کناره سمت چپ رودخانه غُند، در محدوده‌ی بچار آغاز شد. سرمایه‌سازی از ذخایر این ناحیه منجر به توافق معدن‌چیان و متخصّصان ذوب‌آهن در چرتيم، ورشز، شازود، ميانه‌كوه، و بسیاری دیگر شد. استخراج در سطح وسیع نبود. استخراج در قرن 11 در طی "بحران نقره" رشد زيادی کرد؛ ذخایر نقره توسعه یافتند و در پامیرشرقی به شدت مورد بهره‌بردای قرار گرفتند. بازاردرّه به عنوان شهر معدن‌چیان به منظور کنترل امور در معادن و حمل‌و‌نقل سنگ نقره و کوره‌های ذوب تأسيس شد. شهر در درّه آكجيلگا روی سراشیبی رشته کوه شمالی علي‌چور و تقریباً در 4000 متری واقع شده است. اینجا یک کاروان‌سرا، یک منطقه مسکونی با حدود 80 خانه و یک قبرستان (تقریباً 500 قبر) وجود دارد. ساختمان‌های مسکونی مجهز به مبل و شومینه هستند. یک بنای اداری، یک معبد آتش و یک حمام با قنات‌ در میان باقی‌مانده‌های ساختمان‌های عمومی وجود دارند.

نمای كلّی از درّه آكجيلگا

در ابتدای ساخت، حدود 1200 تا 1500 نفر در شهر زندگی می‌کردند. مصالح محلّی مانند: تخته‌سنگ و سنگ‌های رودخانه در ساختن ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
همه ساختمان‌ها بدون پی ساخته ‌شده‌اند. مخصوصاً سنگ‌های بزرگ در پای دیوار‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتد. اين كه چگونه آب به شهر می‌رسیده جای سؤال است. اگرچه رودخانه بسیار نزدیک است امّا دسترسی به آب بسيار مشکل و آب به سختی به شهر می‌رسیده است. بنابراین مردم به چاه‌های کوچک یا مخازن آب تکیه می‌کردند. غذاهای بومی بازاردرّه بسیار متنوع هستند. به نظر می‌رسد که مردم بیشتر به شکار و پرورش گاو برای تامین گوشت وابسته بوده‌اند. به طور قابل توجّه‌ای باقی‌مانده‌های سبزیجات، حبوبات، هندوانه، کدو، میوه و پوست گردو در اینجا یافت شده است. باقیمانده گیاهانی که در این جا وجود نداشته‌اند و نمی‌توانسته‌اند رشد کنند. فرض بر این است که مقداری از محصولات پامیری و بعضی دیگر از درّه فرقانه و شاید در مبادله نقره یا سنگ‌ نقره در سال‌های 70 تا 80 به اینجا رسیده‌اند. حال سؤال اينست كه چرا مردم شهری در چنین مکانی دور افتاده و متروکه در شرق پامیر و در منطقه‌ای که حتّی اکنون نيز دسترسی به آن مشکل است، ایجاد کردند؟

به طور قطع و يقين منافع اقتصادی می‌تواند دليل مهمّی ‌باشد. در حالی که استخراج نقره در شرق پامیر رو به افزایش نهاده بود رشد سریع شهرها، ساخت اجناس و تجارت مالی در مرکز آسیا و نواحی مجاور در حال گسترش بود. بدون شک تغییر این وقایع نیازمند منابع بود. به عبارت دیگر اين اتّفاقات نيازمند مقدار وسیعی طلا و نقره بوده است. معادن نقره افغانستان و ایران در منطقه اصفهان از آن زمان تحلیل رفته و تقاضا افزایش یافته است. نقره تقاضای ویژه‌ای دارد بنابراین استخراج زیاد ذخایر آن سازمان‌دهی شد و برخلاف شرایط سخت فیزیکی و آب‌و‌هوایی با استخراج در شرق پامیر همراه شد.

ارتفاع بلند و شرایط آب‌و‌هوایی منطقه، به حفظ بقایای وسايل و ابزار باقی مانده کمک زیادی می‌کند تا تحقیقات جديد و اصولی صورت گرفته و نحویه زندگی و شرایط کاری معدن‌چیان و خانواده‌های‌شان را بازسازی کنند و ارتباطات تجاری‌شان و وضع قانون مالکیّت معدن را کشف کنند.قسمت‌هایی از اسناد کاغذی در شهر باستانی کشف شد که به خط عربی با جوهر سیاه نوشته شده بود. اين اسناد به تحقيقات كمك فراوانی می‌كرد. کاغذ از درخت شاه‌توت و تارهای کنف ساخته شده است. شرایط آب‌و‌هوایی منطقه منحصر به فرد است. از اواسط مرداد تا شهريور بهترین زمان بازدید از منطقه است. باد اغلب در ظهر شروع به وزیدن می‌کند و در ساعت 6 عصر متوقّف مي‌شود. هوا در اینجا حتّي در تابستان سرد است. امکان رسیدن به این شهر باستانی ازخاروغ یا مرغاب با رفتن از بزرگراه پامیر به سمت دریاچه کوچک اكباليك در چندین کیلومتری از علي‌چور ممكن مي‌باشد.

دریاچه میان ساکنین محلّی شهرت دارد زیرا مقدّس انگاشته می‌شود. بعد از رسیدن به دریاچه از جاده اصلی به سمت شمال تغییر مسیر دهید. (به چپ اگر از خاروغ می‌آیید و به راست اگر از مرغاب می‌آیید.) و راه را چندین کیلومتر روی جاده نسبتاً قابل عبور ادامه دهید تا اینکه مجبور به توقف شوید. ذکر این نكته كه یک وسیله نقلیّه تا کجا می‌تواند برود مشکل است و به کیفیّت جاده در آن زمان، نوع وسیله نقلیّه و تجربه‌ی راننده بستگی دارد. شرایط دائماً در حال تغییر است و به شرایط آب‌و‌هوایی، میزان بارندگی، درصد رطوبت و فاکتور‌های زیاد دیگری بستگی دارد. بهتر است برای رانندگی از وسیله نقلیه چهارچرخ استفاده کنید. با این وجود از هر نوع وسیله نقلیّه‌ای که استفاده کنید باید سفرتان را با پای پیاده به اتمام برسانید.

[1]. Bazar-Dara-a town of medieval miners
[2]. Tokuz-bulak River
[4]. Chartim
[5]. Varshez
[6]. Shazud

منبع: کتاب دیار تاجیکان/ گردآورنده: جواد عابد خراسانی