قلعه‌ی قهقهه از روی نام قهرمان حماسی افسانه‌ای نام‌گذاری شده است که پادشاه آتش‌پرستانی با پوست تیره‌رنگ بوده است. بقایای این قلعه گِلی مربوط به قرن 4 بعد از میلاد را می‌توان بر قلّه صخره‌ای در کناره‌ی رود پنج، آنجا که به ریزابه‌ای در افغانستان می‌پیوندد، ببينيد. قلعه شامل دو رأس است که از شرق به غرب امتداد دارند. رأس بزرگ‌تر نزديك به 500 متر درازا دارد و در ارتفاع 125متری از سطح رود‌خانه در شرق است و با شیبی کند به سمت غرب پایین می‌رود.[1]

دیواری ساخته شده از آجر نپخته بر پی‌سنگی، حاشیه‌ی راست را احاطه کرده است. بقایای دیوار ضخیم دیگری در داخل آن بر جای مانده است. فرسایش به دیوار داخلی قلعه به شدت آسیب وارد آورده امّا نمای بیرونی آن با برج‌های متعددش بیننده را به وحشت می‌اندازد. هر کسی می‌تواند تصوّر کند که این قلعه در عهد قدیم با مشرف بودن بر مسیر رود پنج به سمت ایشكاشيم تا هندوکش چه اندازه دست نیافتنی و تهدیدآمیز به نظر می‌رسیده است. روستای تماشایی افغان‌ نشین ايشتارگ هم‌ اکنون در مسیری که از دهانه‌ی ریزآبه‌ها می‌گذرد واقع شده است. ساختمان قلعه پیچیده است و از سه قسمت تشکیل شده است. (خود قلعه و دو محوطه کناری)
هر قسمت مسئولیّت یکی از خط‌های دفاعی را به عهده دارد که گاهی به دیگر قسمت‌ها مرتبط است و گاهی دیگر کاملاً مستقل عمل می‌كند. وسعت قلعه نسبتاً زیاد است. طول استحکامات 750 متر و پهنا در عریض‌ترین نقطه به 280 متر می‌رسد. با این وجود پی ‌بردن به وسعت دقیق فضای داخلی دشوار است. احتمالاً در ابتدا ساختمان قلعه فقط متشکّل از چند قلعه بوده است که بیانگر اهمیّت واقعی دفاع از استحکامات و پادگان‌های نظامی برای سربازان مرز‌های وخش در جاده‌ی بزرگ ابریشم است. اگر پرسیده شود که قلعه قهقهه از چه چیزی حفاظت می‌کرده است؟ جواب‌های بسیاری برای آن وجود دارد.



آثار باقی مانده قلعه قهقهه در ناحيه اشكاشيم (قرن سه قبل از ميلاد)

بسیار محتمل است که در زمان یونانی-باختری و عهد کوشان، قلعه‌ی وخش که در نزدیکی روستاهای لنگر، يمچون و درشی واقع شده و قلعه قهقهه مانع دسترسی مهاجمان خارجی به زمین‌های مسطّح و حاصل‌خیز در مسیردرّ‌ه‌های پنج، شاه‌دارا و غُند می‌شده‌اند.
 این نکته نیز باید مورد توجّه قرار گیرد که علاوه بر محافظت از منطقه، قلعه بسیاری از احتیاجات  مثل محافظت از پل مهمّی که بر رودخانه وجود دارد را بر عهده داشته و طبق گفته‌ی مسافران این پل از اوایل قرن 20 در آنجا قرار دارد. امروزه بقایای دیوارهای قلعه مستقیماً از جاده‌ای که از 15 تا 20 متری قلعه می‌گذرد دیده می‌شود. از آن جایی که قلعه در مرز بین تاجیکستان و افغانستان واقع شده است، بازدید از قلعه نیازمند مجوّز ویژه از نیروهای مرزبان محلّی است. در فاصله‌ی 100 متری قلعه در سمت چپ جاده‌ای كه از ايشكاشيم می‌آید مزار شاه‌ مردان(قبرستان زوّار) قرار دارد. این بنا دارای ایوان و سقفی شبيه معماری خانه‌ی ‌ملّی ‌پامیری(چهارخانه) دارد. درون مزار سنگ‌های روغنی و شاخ‌های بزکوهی قرار دارد که این عناصر کمیاب بازتابی از آیین‌ها و باور‌های باستانی پیش از اسلام هستند. اين باورها و اعتقادات در واقع ناپدید نشده‌اند، بلکه به صورت‌های معنایی جدید این عصر درآمده‌اند.

منبع:کتاب دیار تاجیکان/ گردآورنده: جواد عابد خراسانی