سنگ‌نگاره‌ها يا نقّاشی‌های حک شده روی سنگ، دسته‌ی متفاوتی از آثار تاریخی را ارائه می‌دهند. منطقه‌ی پامیر با بیش از 50 مکان غنی‌ترین منطقه دارای نقّاشی‌های سنگی در تاجیکستان است.[2] این نقّاشی‌ها را می‌توان در درّ‌ه‌های رود‌خانه‌ی غُند، سدّ چرتوم، پنج، در نزدیکی نمتگوت، لنگر، پارشنو، شاه‌دارا، ياژولام، شمال روستای آق‌جلگه و در ورودي رودخانه برتنگ یافت.[3] همچنين در امتداد ساحل رود زرافشان و شاخه‌های آن در سلسله جبال قوراما به مقدار زياد تصويرهای روی سنگ پيدا شده‌اند.[4]
این‌ها مکان‌هایی هستند که پتروگلیف‌ها در آن جا متمرکز شده‌اند. این نقّاشی‌ها بر اساس سنّ تقريبی‌شان تقسیم‌بندی می‌شوند. قدیمی‌ترین آنها به عصر برنز بر‌می‌گردد و جدیدترین‌شان متعلّق به قرون وسطی و اواخر آن و دوره‌های جدید هستند. بیشترین تعداد سنگ‌نگاره‌های شناخته شده در محدوده‌ی روستای کیشت و منطقه ايشكاشيم یافت ‌شده‌اند. تعداد واقعی سنگ‌نگاره‌ها تاکنون شمارش نشده‌اند امّا ممکن است در حدود 6000 قطعه باشند. نقّاشی‌ها بر سطح سنگ‌های گرانیتی حک شده‌اند. آنها با زمینه‌ها‌ی مختلف مربوط شده و با نقّاشی‌های زنجیره‌ای از هم جدا شده‌اند. آنها در منطقه‌ای که از تپّه ماهوری‌های رشته کوه شاه‌دارا شروع شده و تا آب پخشان ادامه پیدا می‌کنند، یافت می‌شوند.

سنگ نگاره‌هاي موجود در آلتين مزار

سنگ‌نگاره‌ها معمولاً بزهای کوهی، گاومیش‌ها، آهوها، مهاجمین و شکارچیانی با کمان و سگ را به تصویر می‌کشند. برخی از این نقّاشي‌ها در ارتفاع 3200 تا 3300 متری از سطح دریا یافت شده‌اند. اکثر نقّاشي‌ها با استفاده از تکنیک نقطه کشیده شده‌اند. یعنی بوسیله‌ی یک ابزار فلزّی یا یک سنگ آنها راحکاکی می‌کردند. بعضی وقت‌ها تصاویر را با استفاده از لبه‌ی چاقوی تیز حک می‌کردند.
نقّاشی‌ها در لنگر با مضمون‌های تکراری هستد. صحنه‌های شکار و بز‌های کوهی اغلب اين سنگ نگاره‌ها را تشكيل می‌دهند. این‌ها به طول 10 تا 20 سانتی‌متر و گاهی به طول 30 تا 40 سانتی‌متر نیز نقّاشی‌ می‌شوند. بزرگ‌ترین تصویر 80 سانتی‌متر و کوچک‌ترین تصویر 6 سانتی‌متر می‌باشد. همچنین نقّاشی کشیدن از رباب‌ها كه یک آلت موسیقی محبوب محلّی می‌باشد نيز جالب است. جالب توجّه است که هیچ اکتشاف دیگری در آسیای مرکزی نشده است که از نظر کیفیّت با سنگ‌نگاره‌ها که آلات موسیقی را نمایش می‌دهند، برابری کند. یک فرضیه بر اساس فرهنگ مردم پامیر وجود دارد که یک رباب تصویر یک مرد را نمایش می‌دهد. بنابراین تصاویر کشف شده در حقیقت تصاویر تصنّعی از انسان هستند. 

سنگ نگاره‌های موجود در منطقه ايشكاشيم

وبيست‌دارا منطقه دیگری با نقّاشی‌های جالب است. منطقه‌ی مذکور 7 الی 8 کیلومتر بالاتر از روستای دبسته در 30 کیلومتری خاروغ و در انتهای درّه‌ای به همین نام واقع شده است. در آنجا 4 گروه از دست نوشته‌های سنگی وجود دارد اينجا مرکز یکی از بزرگ‌ترین تجمع سنگ‌نگاره‌ها است. برعکس اکثریت سنگ‌نگاره‌های پامیر که موضوعاتی از شکار بزهای وحشی همراه کمان‌ها و سگ‌ها داشته‌اند، نقّاشی‌ها در وبيست‌دارا برای به تصویر کشیدن انسان و زیور‌آلات اختصاص داده شده‌اند. قدیمی‌ترین گروه از تصاویر از نیمه‌ی دوم قرن 1 قبل از میلاد به دست آمده‌اند. آنها تعداد زیادی از نقّاشی‌ها بر روی سنگ‌های رسی سیاه به ابعاد 19 در 23 متر در درّه‌ی رود‌خانه‌ی آق‌جيلگا هستند. شما می‌توانید تصاویری از بز‌های کوهی، یک کمان‌گیر با یک بینی قوزدار و یک کلاه گوشه‌دار، یک ارابه با دوچرخ که به اسب‌ها بسته شده است و توسط یک ارابه‌ران رانده می‌شود را ببینید. تصاویر ارّابه‌ها در آسیای مرکزی و در عصر برتر مشهور هستند. 

مشکل است که بگوییم مردم باستان با نقّاشي‌هایشان چه هدفی داشتند. شاید آنها اهمیّت مذهبی داشتند یا زندگی روزانه‌شان را می‌کشیده اند. شاید فقط یک ابراز از تخیّل‌شان بوده است، یا آرزوی باقی گذاشتن یک یادگاری همیشگی از خودشان. یک چیز واضح است که اين نقّاشیها تاریخ مردمان قرن‌های گذشته و کسانی که در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند یا از مکان‌های دیگر به اینجا آمده بودند را منعکس می‌كنند.

[1]. Petroglyphs
[2]. پريخانيان، ا.گ. 1968، ص 39-38
[4]. غفوراف، باباجان، تاجيكان، جلد يك و دو، صفحه 16

منبع: کتاب دیار تاجیکان، گردآورنده: جواد عابد خراسانی