نزديك شهر خاروغ در 2320 متری از سطح دریا و بالای رودخانه، محلّ اتّصال دو رودخانه غُند و شاه‌دارا، مرتفع‌ترین نقطه سبز دنیا، باغ‌های کشاورزی پامیر قرار دارد. اين باغ در بين باغ‌های کشاورزی کشورهای مشترک‌المنافع از همه مرتفع‌تر می‌باشد. باغ‌ها در سال 1940م در یک منطقه کوهستانی سخت تأسيس شدند. آب و هوا خشک و به شدّت اقلیمی است. نوسانات بارندگی بین 200 تا 300 میلی‌متر و به شرایط جوّی و ارتفاع بستگی دارد. درجه دمای متوسط سالیانه در اینجا 8.7 درجه‌ی سانتیگراد است.
درجه دمای متوسط در ماه ژانویه 7.9 درجه‌ی سانتیگراد است، در حالی که در ماه ژوئن به 24 درجه سانتیگراد می‌رسد. در آنجا حداقل 130 روز از سال بدون یخبندان است. یخبندان‌های صبحگاه در بهار و پاییز حتّی در روزهای گرم هم پدیده‌ای معمولی است. همه نوع زمین در غرب پامیر که باغ‌ها در آنجا واقع شده‌اند، یافت می‌شود. صخره‌ها، مناطق شیبدار و ماسه‌ای، ریگ‌ها، سنگریزه‌ها و سراشیبی‌های کوهستانی. گیاهان باغ‌ها شامل نزدیک به 4000 گونه و مجموعه‌های گوناگون از گیاهان و پوشش گیاهان بومی در مناطق حفاظت شده می‌شوند. آنجا تقریباً 3000 گونه از درختان و مجموعه گیاهان بوته‌ای وجود دارد.
باغ‌های کشاورزی پامير، یک آزمایشگاه طبیعی منحصر به فرد برای تحقیق درباره عملکرد حیاتی گیاهان در شرایط آلپ می‌باشند. از ابتدا، مسئولیّت ساخت و ایجاد مجموعه به عهده پروفسور گورسكف[2] نخستین مدیر باغ‌ها بوده است. او به مدت 26 سال رئیس باغ‌های کشاورزی بود. این باغ‌ها در میان باغ‌های کشاورزی دنیا یک جایگاه ویژه دارند. بسیاری از باغ‌های کشاورزی دیگر به این باغ‌ها به عنوان منبع بذرهای گیاهان آلپ نیازمند هستد. بذرها با 170 شریک در جمهوری شوروی سابق و 200 شریک در 40 کشور دیگر معاوضه می‌شوند. باغ‌های کشاورزی بیش از 30000 نوع از گیاهان را در گلخانه‌هایشان مورد آزمایش قرار می‌دهند. مطالعه بر روی بعضی از گونه‌های مجموعه بین‌المللی سیب زمینی‌ها در اینجا انجام شده است.
نخستین گلخانه‌ی درخت میوه در گورنو بدخشان در باغ‌ها تأسيس شد، جایی که روش‌های تولید برای درخت میوه در شرایط کوهستانی توسعه یافت. در سال 1970م بیش از 500 هکتار از سراشیبی‌های کوهستان، سنگ رستی‌ها و... به باغ‌ها تغییر شکل داده‌اند. ارتفاع 2700 تا 3000 متری در این منطقه، یک مکان خوب برای انجام مطالعه مقایسه‌ای از زندگی کردن و فعّالیّت‌های گیاهان در شرایط کوه‌های مرتفع می‌باشد. در حال حاضر باغ‌های کشاورزی 624 هکتار را پوشش و بیش از 100 هکتار آبیاری مي‌شود. گوناگونی وسیعی از شرایط بومی در باغ‌ها وجود دارد که مبنای خوبی برای مطالعه درباره تنوع وسیعی از گیاهان فراهم می‌آورد. می‌توان در داخل باغ‌ها آزمایش‌های برجسته متفاوتی از گیاهان در ارتفاعات 2100 تا 3500 متری انجام داد.
داخل باغ‌ها موزه طبيعی پامير تأسيس شده است. بیش از 800 کالا عرضه شده و گیاهان در شرایط طبیعی در اینجا به نمایش گذاشته شده‌اند. وسایل جغرافیا، زمین‌شناسی و خاک‌هایی از منطقه در این موزه به نمایش گذاشته شده و نمونه‌هایی از خاک پامیر شرقی و غربی نیز در آنجا به نمایش گذاشته شده است. آشنا شدن با مجموعه گیاهان بلافاصله از در ورودی، جایی که دانشکده‌ی آسیای مرکزی واقع شده است، شروع می‌شود. در این مجموعه گیاهی، گیاهان به صورت کلّی و نه جزئی جمع‌آوری می‌شوند. درخت صنوبر از زیستگاه قدیمی‌اش در درّه نور و درّه‌ی آلای به باغ‌ها آورده می‌شود و در اینجا روی سراشیبی‌های تند رشد می‌كند. در آسيای مركزی درخت زبان گنجشک کوهستان، و پیچ امین‌الدوله در جنگل‌های صنوبر با چسبیدن به درختان صنوبر رشد می‌كنند. درخت فان پامیری[3]، یک درخت بزرگ با پوست قرمز نیز توجّه را به خود جلب می‌كند. درخت در شرایط طبیعی در امتداد کناره‌های رودخانه‌های کوهستان و نزدیک منابع آب رشد می‌کند. درختان فان در ارتفاعات بالای 3600 متر شکل گرفته‌اند.
فان همچنین در پوشش گیاهی بخش‌های دیگر باغ‌ها نیز دیده می‌شوند که بلندی‌شان به 14 متر هم می‌رسد. گونه‌های مختلفی از سرو‌کوهی از شغنان هستند. سرو کوهی محلّی به خاطر مقاومتش در برابر خشکسالی، تزئینی بودنش و تنوع در شکلش قابل توجّه است. نهال‌های جوان سرو کوهی در موقع جابه‌جا کردن‌شان در خاک مقاومت می‌كنند و از اینرو به طور وسیعی برای خاکبرداری گورنو بدخشان مورد استفاده قرار می‌گیرند. پوشش گیاهی آسیای شرقی یک مکان مهم در باغ‌های پامير است. 35 درصد از تعداد کلّ گونه‌های درختی از پوشش گیاهی آسیای شرق هستند. بیش از 5000 گونه از درخت‌ها و بوته‌ها در بخش آسیای شرق با موفقیت با محیط سازگار می‌شوند. اغلب آنها از چین، ژاپن، منچوري، شرق دور و سیبریه تهیه شده‌اند. بخش پوشش گیاهی اروپا، کوه قفقاز و کریمه مجاور بخش پوشش گیاهی آسیای شرق است.
در بخش شمالی باغ‌ها یک قسمت برای گیاهان آمریکای شمالی وجود دارد. بر روی سراشیبی جنوب‌شرقی، شما بخش پوشش گیاهی هیمالیا و هندوكش را پیدا می‌کنید. یک باغ میوه در بخش شمالی از مجموعه گیاهان اصلی وجود دارد. بیش از 60درصد از گونه‌های داخل آن، انواع محلّی هستد که توسط مردم در بیش از 1000 سال آخر پرورش یافته‌اند. بعضی از این‌ها در درّ‌ه‌ها، جایی که آنها در معرض انقراض قرار داشتند کشف شدند. فقط با یک نمونه شناخته شده می‌توان درختان وگیاهان متفاوت زیادی را پرورش داد.در بخش شمال‌غربی باغ‌ها یک گلخانه برای گل‌های زینتی وجود دارد. آنها نمونه‌هايي برای پرورش گل‌هاي زینتی در شرایط کوهستانی و توسعه‌ی سراشیبی‌های کوهستان برای باغ‌های جنگلی مي‌باشند. جمع‌آوری بوته‌های وحشی که شامل بیش از 50 گونه می‌شود، در سال 1979م آغاز شده و تحقیق بر روی گیاهان نادر و منقرض شده گورنو بدخشان انجام شد. در پایان سال یک گلخانه که داخلش تقریباً 30 گونه از گیاهان نادر و منقرض شده، که از بخش‌های مختلف پامیر جمع‌آوری شده‌اند، تأسيس شد.
منطقه محافظت شده‌ی باغ‌های کشاورزی پامير، بیش از 50 هکتار را پوشش می‌دهند. باغ‌های پامير از بستر رودخانه‌های غُند و شاه‌دارا در ارتفاع 2200 متری از سطح دريا شروع شده و به سمت قلّه‌ی رشته‌کوه شغنان در ارتفاع 3800 متری کشیده شده است. این منطقه یک ناحیه تحقیقی است. در اینجا مطالعه پویش‌شناسی و محافظت از محیط‌زیست و گونه گیاهان نادر و غیر معمول انجام می‌شود. منطقه‌ی حفاظت شده برای مطالعه‌ی گیاهان و محیط‌های ویژه از جمله صخره‌ها، سنگریزها و دیگر مکان‌های سنگلاخی کوهستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. گیاهان منطقه‌ی حفاظت شده‌ی باغ‌های کشاورزی شامل بیش از 800 گونه‌ی مختلف می‌شوند.
[1]. Pamiri Botanical Gardens
[2]. Professor A.V. Gursky
[3]. Pamiri birch
منبع: کتاب دیار تاجیکان/ گردآورنده: جواد عابد خراسانی
دیدگاه خود را بنویسید