مجتمع ساختمانی مذهبی بزرگی به نام مقبره شيخ‌ مصلح‌الدّين در مركز تاريخی شهر خجند واقع شده و به نام مصلح‌الدّين‌ خجندی كه شاعر و حاكم شهر بوده و در قرن دوازدهم می‌زيسته نامگذاری شده است. زندگی‌نامه وی به نام مناقب[1] حفظ و نگهداری شده است. بر طبق افسانه قومی شيخ‌ مصلح‌الدّين فرد شگفت‌انگيز و مقدّسی بوده است. بعد از مرگش وی ابتدا در روستای اونجی به خاك سپرده شد كه در حومه خجند قرار دارد. مدّتی بعد پيروانش خاكستر شيخ را به مكانی كه هم اكنون مقبره اوست منتقل كردند و آرامگاه بزرگی بر روی قبرش ساختند. 

مناره مسجد شيخ مصلح‌الدّين

گنبدهای خاكسپاری قرن دوازدهم از گنبد كوچكی ساخته می‌شد كه آنرا از آجر پخته درست می‌كردند و با سفال قرمز قهوه‌ای رنگ تزئين می‌كردند. بعدها در طول هجوم مغول‌ها و در نتيجه كاهش اقتصاد عموم2 ماوراءالنهر در قرن سيزدهم و به خاطر استفاده از مصالح آن عمده اين گنبدها تخريب شد. در قرن چهاردهم آرامگاه با طرحی متفاوت بازسازی شد و در آن دو حجره ساختند. منظره جديد برای مدّتی باقی ماند ولی آن هم باز بنا به دلايل ناشناخته‌ای تخريب شد. 

ميدان پنجشنبه بازار و نمايی دور از مسجد و آرامگاه شيخ مصلح الدّين

در قرن شانزدهم ساختمان جديدی كه از نظر طرح و چگونگی ساخت با ساختمان قبلی كاملا متفاوت بود بر روی خرابه‌های آرامگاه قبلی ساخته شد. اين ساختمان هدف جديدی پيدا كرده و از يك مقبره معمولی تبديل به يك آرامگاه بزرگ برای انجام تشريفات مذهبی و عبادی شد. اين بنای يادبود دفعات زيادی بازسازی و مرمّت شده و اين پيچيدگی نگاه قرن شانزدهم به آرامگاه را به دنبال داشت. 

در نيمه دوم قرن بيستم آرامگاه برای مدت طولانی جايگاه موزه تاريخی منطقه شد. پس از مدتی موزه برچيده شد و ويترين‌های آن به مكان ديگری منتقل شد. هم اكنون اين مجتمع شامل مسجد جامع، يك مناره به بلندی بيش از 20 متر كه در اواخر قرن نوزدهم ساخته شده و اماكن خاكسپاری قديمی از قبيل آرامگاه شيخ مصلح‌الدّين است كه در مركز آن قرار دارد. آرامگاه يك ساختمان دو طبقه‌ی گنبدی با پنچره‌های شيروانی است كه يك زيارتگاه تقاطع شكل مركزی (سالن يادبود) و يك گورخانه گنبدوار‌ (گنبد تدفين) دارد. در قسمت مركزی ساختمان يك سنگ قبر چوبی قلم‌زنی شده وجود دارد كه از كنده‌كاریهای هندسی نازك پوشيده شده و پراست از تزئينات و جواهرات ميناكاری شده.
درست در عرض خيابان و در طرف ديگر ميدان يكی از بزرگترين بازارهای سرپوشيده آسيای مركزی به نام پنج‌شنبه وجود دارد. ساختمان بازار به روش ملّی تزئين شده است. بازار هر روزه از صبح زود تا آخر شب باز است. در آن جا تقريبا تمام ميوه‌ها و سبزيجاتی كه در تاجيكستان می‌رويد، پيدا می‌شود. هميشه چند نوع غذای ملّی خوشمزه و ارزان قيمت در چايخانه‌ها و كافه‌های بی‌شمار اطراف بازار پيدا می‌شود. 

[1] Manokib

منبع: کتاب دیار تاجیکان/ گردآورنده: جواد عابد خراسانی