درّه یغناب تقریبا از 150 كیلومتری شمال پایتخت تاجیكستان (شهر دوشنبه) شروع می‌شود. درّه كمی قبل از گذرگاه انزاب شروع شده و حدود 60 كیلومتر طول دارد. درّه توسط رودخانه‌های كومبیل[3] و برزنگا[4] شكل گرفته كه از یخچال‌های طبیعی تقاطع كوهستانی تاكالی[5] سرچشمه می‌گیرد. انشعابات رودخانه‌های یغناب به رودخانه زرافشان جاری می‌شود و محدوده‌ی زرافشان را از محدوده حصار جدا می‌كند. قسمت بالایی درّه به دلیل چمن‌زارهای باشكوه به دامنه كوه‌های آلپ مشهور می‌باشد. منطقه جمعیت دائمی ندارد. تنها در تابستان چوپان‌ها، گاوهایشان را برای چرا به اینجا می‌آورند.
در نیمه‌راه رودخانه جایی كه درّه نسبتا باز و عریض است، در ارتفاع 2300 متری از سطح دریا روستاهای كوچكی وجود دارد، كه مردم یغناب در آن زندگی می‌كنند. آنها گروه مشخّصی از تاجیك‌ها و از نوادگان مستقیم سغدیان هستند. زبان‌شان یكی از گویش‌های زبان سغدی باستان است كه توسط نیاكان تاجیك‌های امروز تا زمان فتح آسیای مركزی در قرن هفتم و هشتم توسط عرب‌ها، استفاده می‌شد.

امروز یغنابی‌ها با دو زبان ارتباط برقرار می‌كنند. یكی زبان خودشان كه متعلّق به گروه زبانی ایران شرقی است و دیگری زبان تاجیك. بیشتر تاجیك‌ها زبان یغنابی‌ها را نمی‌فهمند. نكته قابل توجّه این است كه برخلاف مردان كه بیشتر به زبان تاجیكی گرایش دارند، حافظان این زبان نادر تنها زنان می‌باشند، زیرا ترجیح می‌دهند از زبان مادری خود برای ارتباط برقرار كردن استفاده كنند. در اواخر سال 1960 ساكنان یغناب به منظور كمك به رشد كتان در دیگر مناطق مستقر شدند و تنها پس از انحلال اتّحادیه شوروی یغنابی‌ها توانستند به وطن خود برای اقامت دائمی برگردند.خانه‌های سنتّی در روستاها (كه بالغ بر 30 عدد از آنها در این درّه وجود دارد.) از سنگ ساخته شده و متشكل است از اتاق‌های خانگی و نشیمن فراوانی كه در زیر یك سقف ساخته شده‌اند. جایی كه سوخت و علوفه نگهداری می‌شود. ستون‌های كنده‌كاری شده از سقف محافظت می‌كنند و طاقچه‌هایی در روی دیوارها وجود دارد كه محلّ قراردادن لوازم خانگی است. شومینه و تنور، وجه اجباری چنین خانه‌هایی است.

علیرغم این حقیقت كه یغنابی‌ها اكنون مسلمان هستند، آنها بعضی اصول قبل از اسلام كه مربوط به مفاهیم بت‌پرستی باستان و زرتشت می‌باشد را هنوز حفظ كرده‌اند. بدین‌ طریق، حتّی هنوز در یغناب خاموش كردن شمع با دمیدن به آن ممنوع است. در جشن‌های بسیاری مردم از روی آتش می‌پرند. عروس قبل از اینكه به خانه داماد وارد شود به اطراف برای آتش بازی برده می‌شود. در نزدیكی آرامگاه‌ها (اماكن مقدّس و مقبره‌های خاكسپاری روحانیون) جمعیت محلّی مجسّمه‌هایی سرامیكی از حیوانات از قبیل گوسفند، اسب و بزكوهی بر جای گذاشته‌اند كه بر طبق افسانه‌ها در هنگام شب به دنیا می‌آیند و به داخل رودخانه‌ها می‌روند تا با ارواح بجنگند. اگر در روز بعد مجسّمه‌ای شكسته می‌شد به این معنی بود كه یك روحانی قربانی را نپذیرفته است. در یكی از اماكن عبادی یغنابی‌ها به نام آرامگاه خاطی‌ملّا[6] در دهكده سوكان[7] جشن‌های جالبی برگزار می‌شود.

یغناب نه تنها برای تاریخ‌نویسان و زبان‌شناسان كه حتّی برای اسب‌سوارها، كوه‌نوردان و صخره‌نوردها نیز بسیار جالب است. صخره مشهور یغناب به نام "زمین قرار" (سرزمین آرام، یعنی كوهستانی كه از ریزش سنگ و زمین لرزه در امان است.) در آنجا واقع شده است. زمین‌قرار به اندازه 8 كیلومتر از شمال به جنوب گسترده شده است و چندین قلّه جداگانه دارد كه در فواصل دوری از هم قرار گرفته‌اند.
مسیرهای عمده كوهنوردی قلّه‌های زمین‌قرار در بخش شمالی آن می‌باشد و تنها مخصوص كوه‌نوردان مجهّز و بسیار ماهر می‌باشد. در حالی كه مسیر پر از تخته سنگ و سنگ‌ریزه می‌باشد، فرود آمدن به طرف جنوب بدون مشكل انجام می‌شود. برای رسیدن به دیوار یغناب از اتوبان دوشنبه- عینی دقیقا بعد از گذرگاه انزاب حدودا سه ساعت زمان لازم است. جنگلهای پتریفاید[8] كه قدمت آنها به دوره جوراسیك برمی‌گردد، منظره‌های عجیب و جالبی را از درختان با ریشه و شاخه و تاك‌های وحشی به وجود آورده است. فرض بر این‌ است كه اوضاع جوی در درّه یغناب در دوره جوراسیك شبیه چیزی است كه اكنون در سواحل جنوبی استرالیا و یا تاسمانیا وجود دارد. 

گیاهان باید پرپشت بوده باشند كه در گذر زمان در معرض انحلال و آبگیری قرار گرفته و تا حدّی با دفن شدن در شكاف صخره‌های ماسه‌ای محفوظ شده‌اند. بخش‌های محفوظ شده‌ی گیاهان در طی قرون زیادی با تركیبات معدنی جایگزین شده‌اند كه نه تنها ساختار خارجی چوب را محافظت می‌كنند بلكه اغلب آن را رشد می‌دهد. درختان جنگل پتریفاید در درّه یغناب از مواد معدنی آهن‌دار از قبیل: خاك‌سرخ و سیدریت (كانی آهن‌دار) ساخته شده‌اند. بزرگترین تنه‌های درختان سه تا پنج‌متر ارتفاع و حدود یك متر قطر دارد. قبرستان‌های دست نخورده‌ای از تاك‌های سخت شده و ساقه‌های عمودی كه به3 تا ‌5‌ سانتی‌متر‌ می‌رسد، وجود دارد. برای دیدن تمامی مناظر درّه یغناب می‌توان با هلی‌كوپتر یا ماشین از دوشنبه سفر كرد.


[1]. Yaghnob Valley
[3]. Kumbil
[4]. Barzanga
[5]. Takali
[6]. Khatti Mullo
[7]. Sokan
[8]. Pertified

منبع:کتاب دیار تاجیکان/گردآورنده: جواد عابد خراسانی