تغییر خط در تاجیکستان
تاجیکستان کشوری فارسی زبان است، که مردم آن به گویش فارسی تاجیکی سخن می‌‌گویند. اکنون در این کشور از خط استاندارد شدهٔ سیریلیک برای نگارش زبان فارسی استفاده می‌کنند، در حالی که دو کشور دیگر فارسی زبان یعنی ایران و افغانستان از خط فارسی استفاده می‌کنند، که بیش از هزار سال است، برای نگارش زبان فارسی استفاده می‌شود.
تغییر خط از فارسی به لاتین
از سال ۱۳۰۲ تلاش‌ها برای تغییر خط در جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان توسط شوروی آغاز شد، و نهایتاً در فروردین ۱۳۰۷ (آوریل ۱۹۲۸ میلادی) خط استاندارد شدهٔ لاتین برای زبان‌های ترکی، در تاجیکستان به عنوان خط رسمی معرفی شد، در حالی که فارسی شاخه‌ای از زبان‌های ترکی نیست. این تغییر خط اجباری به بهانهٔ ضعیف و مشکل بودن خط عربی و تلاش در برای ارتقای سوادآموزی انجام شد.
تغییر خط از لاتین به روسی
در حدود سال ۱۳۱۹ و هنگام جنگ جهانی دوّم، سران شوروی تصمیم به تغییر خط کشورهای تحت سلطهٔ خود از جمله تاجیکستان، از خط لاتین به خط سیریلیک یا روسی گرفتند، و در تاجیکستان هم خط روسی جایگزین خط لاتین شد.[1] محمدجان شکوری ادیب تاجیکستانی و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی دربارهٔ تغییر خط از فارسی به لاتین و سیریلیک در اين باره صحبت كرده است.[2]
تلاش برای بازگشت به خط فارسی
پس از فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان در سال ۱۳۷۰ (۱۹۹۱ میلادی)، مردم و دولت تاجکستان تصمیم به بازگشت به خط نیاکان(فارسی) گرفتند، امّا این موضوع مهم و چالش برانگیز تاکنون در این کشور انجام نشده است.
نتیجه تغییر خط در تاجیکستان این شد، که تاجیکان نسبت به همزبانان ایرانی و افغانستانی تا حدودی بیگانه شوند، و ارتباطات درخوری میان آنان صورت نگیرد. درخواست‌های بسیاری برای تغییر خط از سیریلیک به فارسی در تاجیکستان وجود دارد، امّا مقامات این کشور نیازی به این کار نمی‌بینند و تغییر خط را در شرایط کنونی به نفع کشور نمی‌دانند. هم اکنون هیچ نشریه‌ای در تاجیکستان به خط فارسی وجود ندارد و شمار کمی از تاجیکان با این خط آشنا هستند. به عقیدۀ کارشناسان فرهنگی تاجیک، گسترش آموزش خط فارسی در تاجیکستان به معنای احیای خط نیاکان و دسترسی مردم این کشور به دریایی از منابع فارسی است، که در کتابخانه‌ها و پایگاه‌های اطلاع رسانی کشورهای فارسی زبان به‌ویژه ایران وجود دارد. چاپ نوشته‌هایی به خطّ فارسی، امّا به صورت غیر معیار و بعضاً با اشکالات املایی چشمگیر در تاجیکستان، این واقعیت را یادآوری می‌کند، که پژوهشگران و صاحب‌نظران حوزه‌های علمی، به ویژه حوزه‌های فرهنگی- ادبی در تاجیکستان، برای برقراری ارتباطی دو سویه با دیگر کشورهای فارسی زبان ناگزیر به برگرداندن یافته‌های خود به خطّ فارسی هستند.
نفوذ زبان روسی بر تاجیکستان
یکی از دلایل تعلّل در تغییر خط از روسی به فارسی در تاجیکستان، سلطهٔ زبان روسی بر دانشگاه‌ها و رسانه‌های این کشور است، که بر اثر سلطهٔ روسیه و شوروی و ضعیف شدن زبان فارسی در این منطقه بوده است. سلطهٔ زبان روسی در زمان شوروی باعث شده است، که هنوز هم در تاجیکستان زبان روسی به عنوان یکی از زبان‌های رسمی و زبان علمی و دانشگاهی تلقّی می‌شود، به طوری که در این کشور زبان علم و فن را روسی و در درجهٔ بعد انگلیسی می‌دانند و برای زبان فارسی تاجیکی این توانایی را که با آن دانش و فنون را بیاموزند، نمی‌دانند.
واگرایی تاجیکستان از زبان فارسی
استفاده از خط روسی موجب شده است که مردم تاجیکستان نتوانند با کشورهای فارسی‌زبان دیگر ارتباط برقرار کنند، و به نوعی فارسی تاجیکی از فارسی ایران و افغانستان بیشتر فاصله بگیرد، و به زبان روسی نزدیک شود. همین موضوع باعث شده است، که زبان روسی در تاجیکستان زبان علمی و رسمی باشد، و در دانشگاه‌های این کشور برای تدریس علوم مختلف از زبان روسی استفاده شود و فارسی فقط برای محاوره و شعر و ادبیات معرفی شود.
در سالهای اخير، تشكيل انجمن‌های دوستی ايران و تاجيكستان و تاجيكستان و ايران، و همچنين مراوده‌ها و ارتباطات فرهنگی و فعّاليّت‌هاي رايزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ايران در شهر دوشنبه و همچنين تلاش شخصيّت‌ها و اساتيد فرهيخته علمی و ادبی كشورمان، همچون دكتر محمد جعفر ياحقّی[3] و تلاش‌های دكتر علی اصغر شعردوست سفير جمهوری اسلامی ايران در تاجيكستان، تا حدود زيادی، باعث هم‌گرايی تاجيك‌ها با زبان و ادبيات فارسی شده است.
[1] وضعیت زبان و خط فارسی در تاجیکستان در گفت:گو با محمدجان شکوری
[2] در شوروی خلقهایی بودند که خطشان را از عربی برگرداندند. خلقهایی که آثار تاریخی زیادی نداشتند، با شادمانی تمام، تغییر خط را پذیرفتند. لیکن خلقهای دیگر مثل تاجیکان که تاریخ طولانی داشتند و آثار ادبی و علمی و تاریخی داشتند بر اثر تغییر خط از همه آنها محروم شدند. یک مقصد تغییر خط که با یک فرمان عملی شد، همین بود که این خلق‌ها از گذشته خود جدا شوند. یک نیست انگاری تاریخی و فرهنگی به وجود آمد. به گذشته، گذشتهٔ لعنتی می‌گفتند. تاریخ بشریّت از دوره سوسیالیسم شروع می‌شد. اینطور عقیده پیدا شده بود که چیزی که تا این وقت بود تاریخ نیست. مقصود همین بود، که ما از اصل خود دور شویم و دیگر از گذشته یاد نکنیم. به همین دلیل زبان ما اینقدر آسیب دید. می‌گفتند؛ که زبان فارسی، زبان اعیان و اشراف بود، زبان فئودالی بود، زبان تصوّف و عرفان بود، به خلق خدمت نمی‌کرد، زبان کوچه و بازار است، از وی دست می‌باید کشید. تغییر خط هم مقصدش همین بود. در همان دهه بیست و سی میلادی می‌گفتند؛ میرزا فتحعلی آخوندزاده و سعید نفیسی طرفدار این هستند که خط فارسی در ایران به لاتین تبدیل شود. اگر امروز نه، فردا خط ایران لاتینی می‌شود. زود باشید که ما از ایران دیر نمانیم.!
_ یک سبب همین بود که می‌گفتند؛ یاد گرفتن خط فارسی دشوار است، ولی لاتین و خط آوایی خیلی آسان است. لیکن اکنون من می‌بینم در دنیا خطی نیست که دشواری نداشته باشد. با دشواری‌هایی که [خط] انگلیسی دارد، زمین می‌گوید و آسمان می‌نویسد، تمام دنیا را گرفته است. فرانسوی چه دشواری‌هایی که ندارد. دشواری‌های خط فارسی پیش آنها هیچ است
[3]. محمد جعفر یاحقی، )۱۳۲۶، فردوس (استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد، عضو پیوستهٔ شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیر قطب علمی فردوسی شناسی و ادبیات خراسان است. كتاب از جيحون تا وخش توسط وی نوشته و منتشر شده است.
منبع:کتاب دیار تاجیکان/گردآورنده: جواد عابد خراسانی
دیدگاه خود را بنویسید