روستای زرده

  روستای زرده  در دهستان بان‌زرده از توابع بخش مرکزی شهرستان دالاهوی استان کرمانشاه  است. مردم این روستا کرد بوده و به گویش کردی هورامی صحبت می‌کنند. مردم زرده پیروی آیین یارسان هستند و این روستا به سبب قرار داشتن بارگاه‌های شخصیت‌های مقدس یارسان، از اماکن مقدس این آیین به‌شمار می‌آید و در تاریخ این آیین نقش مهمی دارد.جمعیت آن (380 خانوار) 1370 نفر ‌است. در روستای زرده بقایای دیوار و محوطه‌های داخلی یک قلعه باستانی به نام قلعه یزدگرد قرار دارد که قدمت آن به دوران اشکانیان مربوط می‌شود. خود قلعه در نزدیکی روستا و بر روی ارتفاعات مشرف به آن قرار دارد.
گردشگری در روستای زرده

روستای زرده به سبب قرار داشتن چندین بارگاه و محوطه مذهبی مربوط به مذهب یارسان در آن، روستایی مقدس به شمار می‌آید. زیارتگاه‌های بابایادگار، حضرت داوود، سید درویش، هانی تا و چشمه غسلان (حوض کوثر) در جوار این روستا قرار دارند.

قلعه یزدگرد سوم ساسانی

این قلعه از بناهای زمان ساسانیان است که در بالای قلعه مرتفع در شرق روستای زرده قرار دارد. این قلعه از سه طبقه تشکیل شده است که دو طبقه آن به‌کلی تخریب شده و یک طبقه آن به‌جا مانده است. برای دیدن این بنا باید از زیارتگاه بابایادگار تا قلعه ۴۰ دقیقه پیاده‌روی کرد.

زیارتگاه بابا یادگار

زیارتگاه بابایادگار در دامنه کوه دالاهو و در شمال شرقی روستای زرده قرار دارد. زیارتگاه بابایادگار یکی از زیارتگاه‌های مهم یارستان است. (بابایادگار لقب سید احمد است متولد ۷۶۱ هجری) در اطراف این زیارتگاه زیارتگاه‌های چون سید درویش، چشمه غسلان، چشمه هانی تا، کانی شفا، چهل تن و هفت تن وجود دارد.

شهربانو- بنای ساسانی

این بنا در بین راه روستای زرده و زیارتگاه بابایادگار قرار دارد و در بین تنگه‌ای قرار گرفته که در نزدیکی زیارتگاه داوود قرار گرفته است. این بنا در بالای دره قرار گرفته که اگر از جاده‌ای که به بابایادگار می‌رود نگاه کنید کاملاً بنا را مشاهده می‌کنید. راه ورود به آن کاملاً دشوار است و فقط کسانی که به کوهنوردی آشنایی دارند می‌توانند به آن داخل شوند.

زیارتگاه داوود

این بنا هم از زیارتگاه‌های مردم یارستان است. حضرت داوود در زمان بابایادگار بوده است.

قلعه داور- بنای ساسانی

این بنا در محوطه روستای بان‌زرده قرار دارد و در وسط روستا جا گرفته که باستان شناسان با اشیائی که از آنجا به دست آورده‌اند، دوران آن را اواخر زمان اشکانیان و اول ساسانیان نسبت داده‌اند.

جای دار- بنای ساسانی

جای دار نیز یکی از اجزاء مجموعه قلعه یزدگرد است که در روستای پایینی زرده قرار گرفته است. این بنا در زمان ساسانیان محوطه‌ای برای آموزش نظامیان جنگی بوده است.

گچ گنبد، بنای ساسانی

این آثار مهم‌ترین جزء مجموعه قلعه یزدگرد به شمار می‌رود؛ که کاوش‌های آن از زمان قبل از انقلاب اسلامی شروع شده و تابه‌حال ادامه دارد. از این محوطه گچ‌بری‌های به دست آمده که در نوع خود برای باستان‌شناسان بی‌نظیر است. از این محوطه قسمت‌های خاک‌برداری شده است که هر ساله تعداد زیادی گردشگر برای بازدید به این محوطه قدم برمی‌دارند.

قله آشیوا، بنای ساسانی

این قله در قسمت شمالی روستا قرار دارد که از نظر ارتفاع از قلعه یزدگرد بلندتر است. آشیه وا در زبان محلی و هورامانی به معنی آسیاب بادی است. آثار از دیوارهای یه برج از آن به‌جای مانده که هنوز در این مکان کاوشی انجام نگرفته.

آشپزخانه و دیوار گچی، بنای ساسانی

آشپزخانه یه برج در قسمت جنوبی روستای زرده است که به‌وسیله دیواری تا قلعه یزدگرد امتداد پیدا کرده است. این برج فقط یه فضای دالان مانند از آن به‌ جا مانده که به بالای ساختمان ختم می‌شود؛ از دیوار گچی که به طرف قلعه یزدگرد می‌رود، در قسمت جاده آسفالته، اتاق‌های وجود دارد که معماری آن زمان را کاملاً به رخ می‌کشد.

محوطه کاکه کوشیا

محوطه در نزدیکی آشپزخانه است که بر فراز تپه‌ای قرار گرفته است. آثار معماری این محوطه به‌کلی خراب شده و فقط آثار سنگ و ملاط گچ به تکه‌های از دیوار به‌جا مانده به چشم می‌خورد.

تپه رش

این تپه در انتهای باغات قدیمی روستا و در جوار کانال آب‌رسانی باغات زیتون قرار دارد. از این تپه آثاری از کاشی‌های زمان ساسانیان به دست آورده‌اند که باستان‌شناسان احتمال می‌دهند این تپه کارگاه کاشی‌کاری بوده باشد.

درخت سیاه چنار

این درخت در وسط روستای پایینی قرار گرفته و دور آن را با سنگ خالی به حالت سکوی دایره مانند درآورده‌اند و یک چشمه آب هم در کنار این درخت کهن‌سال وجود دارد. تاریخ اولیه این درخت را به زمان قبل از نادرشاه افشار می‌دهند.

زندان

چاله‌های به عمق ۴ تا ۵ متر که در قسمت‌های اطراف دیوار گچی به چشم می‌خورد که از آشپزخانه به قلعه یزدگرد ختم می‌شود. تعداد کمی هم از این زندان‌ها در قسمت جنوب غربی روستای بان‌زرده و در نزدیکی باغات زیتون به چشم می‌خورد.

نقاره کوه

نقاره کوه هم برجی گچی است که بالای قله که به این نام هم خوانده می‌شود و هم‌سطح قلعه یزدگرد است.

منابع آب روستای زرده

در بررسی انجام شده تعداد ۱۷ چشمه، ۱ حلقه چاه و دو چاه مشکوک به قنات شناسایی شده که موقعیت جغرافیایی آن‌ها در ذیل آمده است.

الف) چشمه‌ها

از تعداد  ۱۷ چشمه شناسایی شده در محدوده بررسی، ۱۰ عدد آن در داخل محدوده دیوارها، ۳ چشمه در داخل دره بابایادگار و ۴ چشمه در دره سعدوقاص و در پشت دیوار دفاعی جنوبی قرار دارند که موقعیت آن‌ها چنین است.

۱- چشمه ویله: این چشمه در کنار جاده خاکی زرده _ سید محمد و در جهت جنوب شرقی روستای سید محمد با فاصله‌ای در حدود ۳۰۰ متر از آن قرار دارد. چشمه با لاشه سنگ‌های شیستی و آهکی به‌صورت دیواره‌ای چیده شده و از سر منشأ خود به‌سمت غرب و به داخل دشت منتهی می‌شود. در اطراف چشمه چند قطعه سفال بدنه و یک قطعه آجر دیده می‌شود که تاریخ‌گذاری آن به‌درستی مشخص نیست. چشمه در داخل زمین‌های زراعی آقای سید باوا یادگاری قرار دارد.

۲- چشمه هانه واس: این چشمه در جنوب روستای سید محمد واقع است و حدود ۷۰۰  متر با روستا فاصله دارد. چشمه شبیه به برکه کوچکی است که نی‌زار بلندی آن را احاطه کرده است. تپه‌های بان حال A و B در شمال شرق آن و محوطه هانه واس در جنوب آن قرار دارد.

۳- چشمه بن چنار: این چشمه در داخل روستای زرده و در کنار درخت چنار قطوری که در کنار جاده قرار دارد واقع است. دو سمت چشمه توسط قلوه سنگ چیده شده است.

۴- چشمه ژیر چنار: این چشمه در ضلع شرقی جاده زرده و در داخل روستا قرار دارد. آب این چشمه بسیار کم است و به نظر می‌رسد سرچشمه آن با چشمه بن چنار یکی است.

 ۵- چشمه هانه ژاله: این چشمه در داخل دره جایدار قرار دارد.

۶- چشمه هانه ره: این چشمه در داخل دره جایدار قرار دارد.

۷- چشمه حسینعلی: این چشمه در داخل دره جایدار قرار دارد.

۸- چشمه بله ته ون: این چشمه در داخل رودخانه فصلی دارتو قرار گرفته است. چشمه در جنوب غربی روستای بان زرده قرار دارد و تپه بله ته ون در شرق آن و آشپزگاه در جنوب آن واقع شده است.

۹-  چشمه بریان: این چشمه در جنوب شرقی روستای بان زرده و در داخل دره کوچکی قرار دارد.

۱۰- چشمه دراوژه: این چشمه در داخل دره دراوژه و در کنار پل جاده آسفالته زرده – ریجاب قرار دارد.

۱۱- چشمه غسلان: این چشمه در داخل دره بابایادگار قرار دارد و پرآب‌ترین چشمه در این منطقه است، این چشمه جنبه زیارتی دارد و در جلوی آن سکویی با سنگ مرمر احداث شده است، این چشمه آب دو روستای زرده و سید محمد را تأمین می‌کند.

۱۲- چشمه هانی تا: این چشمه نیز در داخل دره بابایادگار قرار گرفته و جنبه زیارتی دارد و به مانند چشمه غسلان در جلوی آن سکویی با سنگ مرمر احداث شده است.

۱۳- چشمه کانی شفا: در داخل دره بابایادگار است. این چشمه آب مورد نیاز بابایادگار را تأمین می‌کند.

 علاوه بر چشمه‌های نام برده، ۴ چشمه دیگر در داخل دره سعدوقاص و بیرون از محدوده بررسی قرار دارد که به‌دلیل نزدیکی آن‌ها با دیوار دفاعی در جهت جنوب مجموعه، اهمیت دارند.

۱۴- چشمه سعدوقاص: این چشمه در داخل دره‌ای با همین نام در نزدیکی معدن گچ سعد وقاص قرار دارد و به نظر می‌رسد به‌دلیل خشک‌سالی‌های چند سال اخیر، خشکیده است. فاصله چشمه تا دیوار دفاعی جنوبی حدود ۶۰۰ متر است.

۱۵- چشمه کوشیار: این چشمه در داخل دره سعدوقاص قرار دارد و در جهت غربی چشمه سعدوقاص واقع شده و با آن فاصله کمی دارد.

۱۶- چشمه حسیلکه: این چشمه روی تپه‌ای واقع شده و در جهت جنوبی دره سعدوقاص است.

۱۷- چشمه میلانه: این چشمه در داخل دره سعدوقاص قرار دارد و کانال نهر زیتون از بالای آن عبور کرده است.

آب چهار چشمه در دره سعدوقاص از ضلع جنوبی آشپزگاه و با فاصله در حدود ۱۰ متری از آن می‌گذرد و به دره هونه می‌رسند.

ب) قنات‌ها:

تعداد دو حلقه حفره مشکوک به قنات در ضلع جنوب غربی مجموعه قلعه یزدگرد شناسایی شده که ماهیت آن‌ها به‌درستی مشخص نیست، اما توصیف آن‌ها چنین است:

۱- گودالی در اراضی ولیه که دهانه آن در هنگام خاک‌برداری جهت احداث کانال نهر زیتون بیرون آمد، به گفته اهالی در جهت غربی آن و در فاصله در حدود ۵۰ متری دو گودال مشابه پس از خاک‌برداری مشخص شده که توسط خاک دوباره پر شده است. این گودال در کنار جاده خاکی و در مسیر باغ‌ها و زمین زراعی قرار دارد و کانال نهر زیتون در جهت شرقی آن و با فاصله کمی در حدود ۵ متری آن واقع شده است.   

تاریخ روستای زرده

با وجود تمام آثار باستانی و تاریخی که در این روستا وجود دارد و روستا را از جهتی به واسطه آن می‌شناسند، اما نمی‌شود تاریخ این روستا را بدون بیان حملات شیمیایی دوران جنگ ایران و عراق بررسی کرد. حمله شیمیایی به زرده تاریخ جدیدی را برای روستا و مردم آن رقم زد.

بمباران شیمیایی روستای زرده

روستای زرده در صبحگاه روز ۳۱ تیر ۱۳۶۷، چند روز پس از اعلام آتش‌بس و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت از سوی ایران، به‌وسیله پنج بمب‌افکن مسلح به بمب‌های شیمیایی متعلق به ارتش عراق بعثی مورد حمله قرار گرفت. در این حمله ۲۷۵ نفر از مردم که برای برگزاری جشن مذهبی در محل بارگاه حضرت داوود و بارگاه حضرت بابایادگار گردآمده بودند، جان خود را از دست دادند و ۱۱۴۶ نفر زخمی شده یا به عوارض ناشی از استنشاق گازهای سمی دچار شدند. با توجه به اینکه روز مزبور، روز برگزاری جشن مذهبی بوده است، علاوه بر مردم روستا، از روستاهای دیگر نیز جمعیتی برای انجام نیایش به روستا آمده بوده است. جمعیت زرده در آن زمان ۱۷۰۰ نفر بوده است. تعدادی از بمب‌ها با فاصله اندکی در انتهای روستا فرود آمدند، اما یکی از بمب‌ها روی چشمه آب این روستا فرود آمد و افرادی که از آب آن استفاده کردند دچار عوارض وخیمی شدند. در همین روز، هم‌زمان با زرده، روستاهای نساردیره، نساردیره سفلی و شاه مار دیره از توابع شهرستان گیلانغرب، شیخ صله از توابع شهرستان ثلاث باباجانی، دودان از توابع شهرستان پاوه و روستای باباجانی از توابع شهرستان دالاهو نیز مورد حمله شیمیایی مشابهی قرار گرفتند.

روز ملی دالاهو

روز ۳۱ تیر ماه به بهانه سالگرد بمباران شیمایی این روستا، در تقویم ایران به‌عنوان روز ملی دالاهو تعیین شده است.