میراث ملموس ایران در یونسکو

منظر فرهنگی هورامانات/ اورامانات در تاریخ پنجم مرداد ماه سال 1400 خورشیدی، مقارن با  25 ژوئن سال 2021 میلادی، در جریان 44مین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو تأیید شد و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. هورامان یا اورامان گستره‌ای تاریخی-فرهنگی واقع در استان‌های کردستان و کرمانشاه است که از منظر معماری بافتی پلکانی دارد و آداب و رسوم  آن کاملاً خاص این منطقه است. این منظر فرهنگی  بخش‌هایی در شهرستان‌های سروآباد، سنندج و کامیاران در کردستان و شهرهای‌ روانسر، پاوه، جوانرود و ثلاث باباجانی در کرمانشاه را دربرمی‌گیرد. این منطقه همچنین دره‌های ژاوه رود، اورامان تخت و لهون را شامل می‌شود. در واقع، دو بخش اصلی برای این منظر تعریف شده است: دره مرکزی-شرقی (ژاوه‌رود و تخت، در استان کردستان) و دره غربی (لهون در استان کرمانشاه).

پرونده راه‌آهن سراسری ایران، موسوم به راه‌آهن شمال-جنوب، در تاریخ سوم مردادماه 1400 خورشیدی در چهل و چهارمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو بررسی شد و با تصویب اعضای کمیته، این پرونده به‌عنوان بیست و پنجمین میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. در متن معرفی «راه آهن سراسری ایران» بر روی سایت یونسکو این‌گونه آمده است:

جنگل‌های هیرکانی توده منحصر به فرد جنگلی در ساحل جنوبی دریای خزر، مربوط به دوره تریاس، بازمانده دوران سوم زمین‌شناسی وعصر یخبندان است که به دلیل اقلیم و شرایط معتدل‌ حاشیه دریای خزر تاکنون پابرجا بوده و به عنوان دومين اثر بزرگ طبيعي ایران در فهرست ميراث جهاني یونسکو به ثبت رسیده است.

منظر باستان شناسی ساسانی فارس دربرگیرنده ی ارزشمندترین آثار تاریخی، معماری و شهرسازی شامل کاخ ها و قلعه ها، غارها و نقش برجسته های مربوط به دوران ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۸ بعد از میلاد) است که در مناطق تاریخی فیروزآباد، بیشاپور و سروستان قرار دارند. از نقاط برجسته ی هنری این منظر می توان به شیو ه های ایوان سازی، نخستین نمونه های گنبدسازی روی بناهای چهارگوش، به کار بردن خشت و لاشه سنگ با ملات ساروج و هنر سنگ تراشی اشاره کرد. علاوه بر وجود بناهایی با سبک ساسانی آثاری از الگوها و ساختارهای مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و همچنین سبک رومی، که تأثیر بسزایی بر معماری و سبک های هنری عصر اسلامی داشته اند، نیز در این مجموعه مشهود است.

قنات نمادی از تمدن، سنت و فرهنگ در مناطق بیابانی و نمونه ای برجسته از کاربرد سیستم های پیچیده ی معماری در ایران است. در واقع قنات مجرایی تونلی شکل است که به منظور ارتباط رشته چاه هایی که از «مادرچاه» سرچشمه می گیرند در عمق زمین حفر می شود و هدف آن هدایت و مدیریت آب جهت مصارف کشاورزی و مصارف دیگر است. محلی که آب قنات ها به سطح زمین می رسد «دهانه ی کاریز، سر قنات، یا مظهر» نامیده می شود.

مجموعه کلیساهای ارامنه، بناهای اطراف این کلیساها و روستای دره شام از عناصر تبادل فرهنگی بین فرهنگ ارتودوکس بیزانس و فرهنگ ایران به شمار می روند. این کلیساها که در منتهی الیه جنوب شرقی محدوده ی فرهنگ ارمنی قرار گرفته بودند به مرکز اشاعه ی این فرهنگ در آذربایجان ایران بدل شدند و اکنون نیز، از نظر سلامت و اصالت، در وضعیت مناسبی به سر می برند.

شهر تاریخی یزد منطقه ای وسیع و باستانی با پیشینه ای چندین هزار ساله است که گسترده ترین، اصولی ترین و بکرترین بافت تاریخی ایران و دومین بافت خشتی مسکونی دنیا به شمار می رود. وسعت، یکپارچگی، حفظ اصالت تاریخی، استفاده از مصالح بومی و مصرفِ کم ترین انرژی در تولید بناهای خشتی از بارزترین ویژگی های منحصر به فرد معماری خاص یزد است که با با اقلیم گرم و خشک کویر سازگار است.

«دشت لوت» یا «بیابان لوت» که در نزد مردم به دلیل برخی شباهت ها با «دشت کویر» اغلب «کویر لوت» نامیده می شود نخستین دشت بیابانی وسیع در جنوب شرقی ایران و از جمله بیابان های فراگرم و خشک جهان است که در میان سه استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان گسترده شده است. این دشت حدود 10 درصد از وسعت خاک ایران را دربر گرفته  است. بیابان لوت با قرارگیری در قطب حرارتی زمین در سال های 2005، 2006، 2007 و 2009 به عنوان گرم ترین نقطه ی  زمین اندازه گیری شد و در سال 2005 با دمای بالای 70 درجه ی  سانتی گراد، رکورد گرم ترین دما در کره ی زمین را ثبت کرد.

تخت جمشید (پرسپولیس، پارسه، پرسه پولیس)، مجموعه ای عظیم از کاخ ها، دروازه ها، آرامگاه های پادشاهان، نقش برجسته ها و پلکان های باشکوهی است که در دامنه ی غربی کوه رحمت بنا شده است. ساخت این مجموعه در سال 518 قبل از میلاد آغاز و 150 سال به طول انجامید.

میدان تاریخی نقش جهان یکی از بزرگ ترین، زیباترین و باشکوه ترین میادین جهان است که در دوره ی حکومت شاه عباس اول صفوی و به فرمان وی در محل باغی به نام نقش جهان (مربوط به دوره ی حکومت سلاجقه) در فضایی مستطیل شکل بنا شد. این میدان دومین میدان بزرگ جهان است که به شیوه و سبک معماری اصفهانی ساخته شده است. به دستور شاه در چهار طرف این میدان چهار بنای ارزشمند مسجد تاریخی امام در جنوب، مسجد شیخ لطف الله در شرق، کاخ عالی قاپو در غرب و سر در بازار قیصریه در شمال ساخته شد که هر یک در نوع خود شاهکاری بی نظیر است.