سَمَرْقَنْد یا سَمَرْکنْد (به ازبکی:Samarqand- به تاجیکی:Самарқанд برگرفته از سَمَر کَند از زبان سغدی به معنی:قلعهٔ سنگی یا شهر سنگی) مرکز استان سمرقند، با جمعیتی بالغ بر ۵۹۶٫۳۰۰ نفر (برآورد تخمینی سال ۲۰۰۸)، دومین شهر بزرگ ازبکستان است. این شهر در ارتفاع ۷۰۲ متری از سطح دریا واقع شده و بیشتر ساکنان آن فارسی‌زبان هستند. سمرقند یکی از شهرهای تاریخی در آسیای میانه است. در سال ۲۰۰۱، یونسکو این شهر باستانی را در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار داد.

در قلب شهر تاریخی سمرقند و در میدان تاریخی ریگستان، مدرسه‌ای باشکوه با گنبد زرین قرار گرفته که به آن مدرسه طلاکاری می‌گویند. ساخت این مدرسه در سال 1025 خورشیدی (قرن هفدهم میلادی) و با دستور یالانگتوش بهادر شروع شد و پس از 14 سال به اتمام رسید. این بنا که اکنون در بخش شمالی میدان ریگستان جلوه می‌کند بر ویرانه‌های کاروانسرای الغ بیک ساخته شده و در ابتدا قرار بود طراحی آن همچون دو بنای دیگر این میدان باشد.

مدرسه شیردار یک مدرسهٔ دینی است که در میدان ریگستان سمرقند جای دارد. این مدرسه در سال ۱۶۱۹ از سوی معماری ایرانی به نام عبدالجبار و به فرمان یلنگ‌توش بهادر روی ویرانه‌های خانقاه الغ‌بیگ ساخته‌شد. به یادگار گذاشتن نماد شیر و خورشید از نکات جالب توجه این سازه به شمار می‌رود؛ چرا که بکار بردن طرح جانوران زنده در کاشی‌کاری‌های اسلامی معمول نبوده است.

دوران تیموری یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخی ازبکستان است. دوره‌ای که از آن آثار تاریخی زیادی بر جای مانده است و ازبک‌ها به آن افتخار می‌کنند. یکی از معروف‌ترین دیدنی‌های ازبکستان مدرسه الغ بیگ است. الغ بیگ نوه تیمور که خود پادشاه بود به رشد علم و هنر توجهی ویژه داشت، در علم ستاره‌شناسی و ریاضی تبحر داشت و در عین اینکه اهل شاعری بود دقیق‌ترین تقویم اسلامی را در کتابش با نام زیج الغ بیگ تهیه کرده بود.

آرامگاه شاه زنده، نام قبرستانی در شمال‌شرق سمرقند است. نام آرامگاه به قثم بن عباس، پسر عموی حضرت محمد (ص) اشاره دارد؛ کسی که اسلام را در قرن ۷ میلادی به این منطقه آورد. آرامگاه شاه زنده شامل چندین مقبره و بناهای مذهبی می‌شود که قدمت آنها به ترتیب به قرن‌های ۹ الی ۱۴ میلادی و ۱۹ میلادی باز می‌گردد. بر اساس افسانه‌های مردمی، بعد از آنکه سر قثم بن عباس را در راه اعتقاداتش بریدند، او سر خود را در دستان گرفت و به اعماق چاهی رفت که در همین مجموعه قرار دارد. برخی از مردم باور دارند که او همچنان زنده است.

آرامگاه تیمور گورکانی موسس سلسله تیموریان از دیگر جاهای دیدنی ازبکستان در شهر سمرقند است. همانطور که در بالاتر توضیح دادم، تیمور به لشکرکشی و فتح کشورهای مختلف علاقه زیادی داشت و از چنگیز مغول به عنوان الگوی خود نام می‌برد. با این‌که تیمور پادشاه خشن و علاقه‌مند به کشت‌و‌کشتار بود؛ در بین مردم ازبکستان جایگاه ویژه‌ای دارد.

این بنا به یادبود بی‌بی‌خانم یا همان سرای ملک خانم همسر تیمور گورکانی و به دستور تیمور در حدود ۶۰۰ سال پیش ساخته شده‌است. مسجد بی‌بی‌خانم یا بی‌بی‌خاتون که در شرق میدان ریگستان قرار دارد، در زمان خودش، از بزرگ‌ترین مساجد جهان بوده‌است.

اگر بخواهیم ردپایی از ایران که در ازبکستان باقی مانده‌است را نام ببریم، بی‌شک باید به میدان ریگستان اشاره کنیم. میدان ریگستان قلب شهر سمرقند و از باشکوه‌ترین جاهای دیدنی ازبکستان است. معماری ایرانی منحصر‌به‌فرد ساختمان‌های اطراف این میدان، بعدها در بناهای مشهوری مثل تاج محل هندوستان، مسجد سن‌پترزبورگ روسیه و میدان نقش جهان اصفهان نیز استفاده شد.

اولین جایی که به شما پیشنهاد می‌کنم در سمرقند ببینید، رصدخانه اُلُغ‌بیگ است. این مکان تاریخی توسط ستاره‌شناس بزرگ، الغ‌بیگ امیر تیموری ساخته شد. جالب است بدانید که مادر الغ‌بیگ، گوهرشاد آغا بود که مسجد گوهرشاد در مشهد را ساخته‌است و پدرش شاهرخ نیز فرزند تیمور از پادشاهان ایران بود.

یکی از مهمترین بناهای بخارا زندان امیر است که با رمز و راز خود مردم را  به خود جذب می کند. این یکی از مرموزترین بناهای تاریخی بخارا در قرن هجدهم  ساخته شده است. «زندان» در فارسی به معنای «زندان»، «زندان»، «چاه برای  بازداشت» است. این زندان در گوشه شمال غربی شهرستان ساخته شده و شامل چندین  اتاق، سردخانه و سیاه چال، آجری به قطر حدود 5 متر و عمق 6.5 متر می باشد.  این مکان برای نگهداری مجرمان خطرناک استفاده می‌شد. زندان گودالی است که  در زیر زمین واقع شده است. زندان امیرگودالی که در عمق 6.5 متری زیر زمین  قرار دارد، قطر دایره آن 5 متر است. اگر به سیاه چال بروید، می توانید  بفهمید که جنایتکاران در زندان چه احساساتی دارند که احساس خوشایندی نیست.