پنجکنت باستانی در نزدیکی شهر پنجكنت امروزی واقع شده و نماینده یک اثر  تاریخی بی‌نظیر در اوایل قرون وسطی است. پنجكنت در قرن‌های 5 تا 8 ميلادی  شرقی‌ترین نقطه شهر سغدیان بود. (غفوراف، باباجان. تاجيكان. جلد اوّل و  دوّم، عرفان، دوشنبه،1377ه.ش-1997م – ص 3831) سغدی‌ها کسانی بودند که به  زبان ایرانیان شرق صحبت می‌كردند و از نیاکان تاجیکی‌ها محسوب می‌شوند. در  ربع اول قرن 8 ميلادی پنجکنت مرکز قلمرو آخرین پادشاه، دیواشتیچ بود که با  شاهزاده‌ی سغدیان بر سر قدرت شهر سمرقند، پایتخت سغدیان جنگید.

بزرگ‌ترین دریاچه‌های تاجیکستان در پامیر هستند. از جمله‌ آنها می‌توان از:  قره‌كول،[1] رانک‌کول،[2] زرکول،[3] سارز،[4] و یاشی‌کول[5] نام برد. حجم  کلّی آب در دریاچه‌های پامیر43 کیلومترمکعب می‌باشد، که شامل 6/26  کیلومترمکعب آب‌ شور در دریاچه قره‌كول و حدود 17 کیلومتر مکعب آب‌شیرین در  دریاچه سارز مي‌باشد. اين درياچه در سال 1911 در نتیجه‌ي انسداد بستر  رودخانه مرغاب[6] به خاطر یک زمین لرزه[7] شکل گرفت.

تاجیکستان را می‌توان معدن چشمه‌های آب‌گرم نام برد. دمای آب در بعضی از  چشمه‌ها به 95 درجه سانتی‌گراد می‌رسد. آب‌هاي خواجه‌آب‌گرم (38 تا 95 درجه سانتی‌گراد)، کاوک (76 درجه سانتی‌گراد)، یاشی‌کول (69 درجه  سانتی‌گراد)، جیلاندی (66.5 درجه سانتی‌گراد)، آلی‌سو (63.5 درجه  سانتی‌گراد)، جارتی‌گامبز (63 درجه سانتی‌گراد)، توقوزبولاق (62 درجه سانتی‌گراد)، گرم‌چشمه (60 درجه سانتی‌گراد) و آب‌گرم (41 درجه  سانتی‌گراد) از داغ‌ترین چشمه‌های این کشور می‌باشند. از چشمه‌های آب‌ گرم دیگری كه حرارات كمتری دارند می‌توان از: چشمه‌های قيزیل‌ ربات (38.5  درجه سانتی‌گراد)، شیرگین (36 درجه سانتی‌گراد) آوج (34درجه  سانتی‌گراد) و باخمیر (38 درجه سانتی‌گراد) از آن جمله می‌باشند.

منابع قابل توجّهی آب در حدود 460 کیلومتر مکعب، روی یخچال‌های طبیعی  متمرکز شده است. این یخچال‌ها در حدود 7820 کیلومتر مربع یا 5/5 درصد از کل  مساحت کشور را اشغال مي‌كنند. یکی از بزرگ‌ترین یخچال‌های درّه‌ای  کوهستانی جهان، یخچال فدچنکو[1] (652 کیلومتر مربع با حدود 70 کیلومتر طول)  در پامیر واقع شده است. در کل می‌توان گفت: بیش از 60 درصد از کلّ  یخچال‌های آسیای مرکزی در تاجیکستان قرار گرفته‌اند، که بیشتر آنها در شمال  و شرق پامیر می‌باشند.

جمهوری تاجیکستان در آسیای مرکزی بین عرض جغرافیایی 36 درجه و 40 دقيقه و   42 درجه و 05 دقيقه شمالی و طول جغرافیایی 31 درجه و 67 دقيقه  و 14 درجه و  75 دقيقه شرقی و در عرض یکسانی با یونان، ایتالیا و اسپانیا واقع شده است.  این کشور مساحتی در حدود 14310 کیلومتر مربع داشته و فاصله شرق تا غرب آن  700 کیلومتر و فاصله شمال تا جنوب آن نزدیک 350 کیلومتر می‌باشد. كلّ  مساحت‌ خشكي‌هاي تاجيكستان142700 كيلومتر مربع بوده و نزديك به 400 كيلومتر  مربع، مساحت آب‌هاي آن مي‌باشد.

این کاخ که به معنی خانه سنگی است شامل  مجلل‌ترین دکوراسیون داخلی خیوه از جمله کاشی و سرامیک، سنگ و چوب تراشیده  شده است. این بنا که توسط الله قلی خان بین سال‌های 1832 و 1841 ساخته شد، دارای بناهای متعدد و  فضای سنتی می باشد و درون شهر قدیمی واقع شده. البته  بعدها مجموعه جدید آن نیز در نزدیکی همین محوطه ساخته شد. گفته می‌شود که  حولی سنگی بیش از 150 اتاق در 9 حیاط دارد و سقف‌های بلندی دارد که برای  گرفتن هر نسیمی طراحی شده‌اند.

شهر خیوه مرکز خوارزم از شهرهای تاریخی در منطقه فرهنگی تمدن ایران است. آوازه خوارزم که پیشینه آن به سده شش میلادی می‌رسد را هر ایرانی شنیده   است، شهری که پر است از گنجینه‌های میراث فرهنگی، معماری و حتی ادبیات ایران. قدیمی‌ترین بنای این شهر مسجد جامع خیوه است که ساختش به قرن ده تا دوازده میلادی باز می‌گردد و امروزه از آن به عنوان یکی از دیدنی‌های ازبکستان به شمار می‌رود. این مسجد که بین آتا دروازه و پهلوان دروازه قرار گرفته به شکل سالنی مستطیلی شکل ساخته شده است و سقف‌هایش همگی توسط  213  ستون چوبی نگه داشته می‌شوند.

مجموعه اسلام خواجه، متشکل از کوچکترین مدرسه و بلندترین مناره خیوه، شکلی  به مناره‌های باستانی قرن XI و XII دارد و در قسمت جنوب شرقی ایچان قلعه  واقع شده است. سازندگان می‌خواستند چنین طرحی از مناره کلان بخارا پیشی  بگیرد و از قدیمی‌ترین سنت مناره سازی به شکل برج‌های باریک استفاده کنند.  ارتفاع بلندترین مناره خیوه (با احتساب پایه) 57 متر است. این مجموعه در  سالهای 1908-1910 به دستور اسلام خوجه، وزیر ارشد خانات خیوان در زمان محمد  رخیم خان دوم (1863-1910) و پسرش اصفهانیارخان (1910-1920) ساخته شد.

کلته منار خیوه، در کنار سر در مدرسه شیردار سمرقند و یا گنبد شیاردار مقبره تیمور در ردیف اول نمادهای تبلیغات گردشگری ازبکستان قرار دارد و عکس آن اکثرا زیور جلد کتاب‌های راهنمای گردشگران می‌باشد.

شهر تاریخی و باستانی خیوه در استان خوارزم ازبکستان در سمت چپ ساحل  آمودریا (رودخانه جیحون ) بر اساس مطالعات باستان شناسی اواخر قرن یکم قبل  از میلاد ایجاد شده است. خیوه برگرفته از نام چاه آب قدیمی "حیوک Heyvak"  یعنی "صدای رضامندی" است که در زمانهای قدیم جاده ارتباطی تجاری غرب به شرق  از این شهر عبور می کرد. اوایل قرن چهارم میلادی خیوه و خوارزم در ترکیب  دولت ساسانی‌ها جزو سرزمین ایران بود که در سال 812 میلادی به تصرف عربها  درآمد.