منابع قابل توجّهی آب در حدود 460 کیلومتر مکعب، روی یخچال‌های طبیعی  متمرکز شده است. این یخچال‌ها در حدود 7820 کیلومتر مربع یا 5/5 درصد از کل  مساحت کشور را اشغال مي‌كنند. یکی از بزرگ‌ترین یخچال‌های درّه‌ای  کوهستانی جهان، یخچال فدچنکو[1] (652 کیلومتر مربع با حدود 70 کیلومتر طول)  در پامیر واقع شده است. در کل می‌توان گفت: بیش از 60 درصد از کلّ  یخچال‌های آسیای مرکزی در تاجیکستان قرار گرفته‌اند، که بیشتر آنها در شمال  و شرق پامیر می‌باشند.

دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، در مرکز درّه‌ی حصار و در ارتفاع 800 متری از  سطح دریا واقع شده است. تا سال 1961 استالین آباد نامیده می‌شد. از سمت  شمال و شرق به تپّه ماهورهای رشته کوه‌های پوشیده از برف حصار كه با  قلّه‌هایی به ارتفاع 4000 متر و بلندتر احاطه شده است، مي‌رسد، و از سمت  جنوب با رودخانه‌ی کافر‌نهان هم مرز است. دوشنبه در بزرگ‌ترین واحه‌ی  کشاورزی کشور واقع شده است. اين شهر در منطقه‌ای در امتداد دو کناره‌ی  رودخانه‌ی ورزاب قرار دارد.

دره زرافشان، سرزمینی وسیع و پر از تضادهاست. با تاریخی منزوی و اسرارآمیز که هاله‌ای از رمز و راز را به خود گرفته است، این دره برای هر کسی که می‌خواهد بقایای جاده ابریشم، فرهنگ‌های باستانی و منزوی، و فرصتی برای تجربه تاریخ هزاران ساله را از نزدیک ببیند، یک مقصد ضروری است. این دره محل تلاقی سغدی‌ها و سایر قبایل آسیای مرکزی است، تمدن‌هایی که به زمان اسکندر مقدونی بازمی‌گردند و هنوز هم سنّت‌های خود را حفظ کرده‌اند. میراث شگفت‌انگیز آن‌ها در سنگ‌نوشته‌های محوطه‌های باستان‌شناسی پنجکنت و سرزم حک شده است.  

مجتمع معماری تاريخی حضرت شاه در بخش قديمی شهر استروشن واقع شده كه متشكل  از 3 ساختار مذهبی است. آرامگاه حضرت شاه، آرامگاه خدايار ‌ولعمی و مسجد  حضرت‌ شاه و(همچنين مسجد نمازگاه) كه به شكل نيم‌ دايره‌ای اطراف يك چشمه  آب چيده شده‌اند. حضرت‌ شاه نام روحانی است كه در آنجا تدفين شده. طبق  افسانه‌های شفاهی وی برادر كاظم‌ بن‌ عباس است كه به طور فرضی در قرن  يازدهم در مجتمع ‌شاه‌ زند ‌سمرقند تدفين شده و عموزاده‌ی حضرت محمّد‌(ص)  می‌باشد. در قديم قبرستان، مدرسه، گورخانه و نگارخانه در مجاورت آرامگاه  وجود داشت. طبق اسناد ضبط شده دوازده قاری قرآن در شش حجره در آرامگاه  زندگی می‌كردند و برای روح متوفّی كه در قبرستان همجوار دفن می‌شود طلب  مغفرت كنند.

کشاورزی بخش اصلی اقتصاد تاجیکستان را تشکیل می‌دهد.این بخش به طور جدّی در  اثر جنگ‌های 1993‌‌-1992 صدمه دید و کشت و برداشت محصول مختل شد. محصول  اصلی در این کشور پنبه است که بیشتر 50 درصد آن در جنوب غربی کشور تولید  می‌شود. شرایط نامناسب آب‌و‌هوایی، درجه حرارت پایین و باران‌های سنگین  تولید را تحت تاثیر قرار داده‌اند. پنبه هر چند مرغوبیت پائینی در مقیاس  جهانی دارد امّا به عنوان اساس اقتصادی باقی مانده است.

درّه رامیت از 45 کیلومتری شمال‌غربی دوشنبه شروع می‌شود. اين درّه با مناطق تفریحی پر‌شمار و چشمه‌های آب‌گرم در مناطق پايينی و از جنگل‌ها و رودخانه‌های زیبا در مناطق بالايی، يكی از زيباترين و بكرترين مناطق تاجيكستان محسوب می‌شود. شما می‌توانید با نيم ساعت رانندگی از دوشنبه به سوی شهر وحدت به این درّه برسید. رودخانه‌ی کافرنهان 378 کیلومتر طول دارد. سرچشمه سمت چپ آن رودخانه ساربا، از یخ‌ها و پهنه‌های برفی قاراتگين شروع شده و سرچشمه سمت راست آن از رودخانه سردی ميانه ‌در محدوده حصار آغاز می‌شود.

موزه تاریخی شهر خجند چندين‌ سال پیش گشایش یافت. اين موزه هم‌ اکنون به  مهم‌ترین مکان دیدنی شهر تبدیل شده‌ و بازدید از آن جزء برنامه‌های حتمی  ميهمانان دوّمین شهر بزرگ تاجیکستان است. نمای ساختمان آن که به استحکامات  عظیم باستانی می‌ماند، یادآور دژ بزرگی است که زمانی در کرانۀ رود  سیر(سیحون) خودنمایی می‌کرد و گویا در سدۀ چهارم پیش از میلاد دیدبان‌گاه  لشکر اسکندر مقدونی بوده است. بازمانده‌های آن دژ کهن را می‌توان درست در  کنار همین ساختمان جدید امروزي به نظاره نشست. در واقع بنای جديد موزه  تاریخی خجند در گوشۀ راست همان دژ باستانی بنا شده ‌است.

صدرالدّین عینی، یکی از بزرگ‌ترین ادیبان و نویسندگان تاجیک، در روستایی در امارت بخارا چشم به جهان گشود. زندگی او سرشار از فراز و نشیب‌هایی بود که مسیرش را به سوی افتخارات بی‌شماری سوق داد. در شش سالگی، پدرش سیّد مراد خواجه، کشاورز باسواد و علاقه‌مند به دانش، او را به مدرسه‌ای در روستا فرستاد. عینی آموزش ابتدایی خود را در این مدرسه گذراند، امّا احساس کرد که آموزش عمیق‌تری نیاز دارد، بنابراین به یک مدرسه دخترانه رفت و در آنجا با آثار بیدل و صائب آشنا شد. با این حال، خوشبختی کودکی او کوتاه بود، زیرا در سنّ دوازده سالگی طاعون همه‌گیر شد و او را از والدینش جدا کرد.

جاده‌های کهن تجاری آسیای مرکزی، با مناظری افسانه‌ای و تاریخی درخشان، بار دیگر مورد توجه گردشگران قرار گرفته‌اند. در این نوشتار تلاش کرده‌ام، بهترین مسیرها برای کاوش در ثروت‌های پنهان آن را ارائه کنم.

در روز نهم به سوی پنجکنت راندیم. با اتومبیل‌هایی راحت در جاده‌ای کوهستانی و پیچ در پیچ، و راننده‌ای خوش سخن که در تمام راه نوارهای موسیقی تاجیکی برایمان گذاشت با صدای خواننده مشهور و زیبای تاجیک شبنم ثریا. شهر خجند را پشت سر نهادیم با آرزوی دیداری دیگر که زادگاه کمال خجندی است و گرامی است.